Cần có bản quyền trong khai thác Di sản văn hóa

VHO- Một trong những nội dung được chú ý tại Hội nghị - Hội thảo góp ý hồ sơ dự án Luật Di sản văn hóa (sửa đổi) là vấn đề quyền sở hữu trí tuệ trong khai thác, phát huy giá trị di sản văn hóa. Hiện các văn bản quy phạm pháp luật liên quan hiện chưa đưa ra cách thức để đảm bảo di sản văn hóa có thể “mang lại các giá trị vật chất”, và cũng ít đề cập “quyền tài sản” với di sản văn hóa, đặc biệt là đối với di sản văn hóa phi vật thể, di sản tư liệu.

 Thứ trưởng Hoàng Đạo Cương phát biểu tại Hội thảo kết hợp trực tiếp và trực tuyến

Hội nghị - Hội thảo vừa được Bộ VHTTDL tổ chức kết hợp trực tiếp tại điểm cầu trụ sở Bộ và trực tuyến tại 44 điểm cầu các tỉnh, thành trong cả nước.

“Quyền tài sản” đối với di sản văn hóa

PGS.TS Trần Văn Hải (Trường Đại học KHXH&NV Hà Nội) nhận định, Luật Di sản văn hóa ban hành năm 2001, đánh dấu bước phát triển quan trọng trong bảo tồn di sản văn hóa của Việt Nam, tạo cơ sở pháp lý để bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa, giải quyết mối quan hệ giữa bảo tồn và phát triển di sản văn hóa.

Tuy nhiên, theo ông Hải, qua thời gian có nhiều vấn đề mới phát sinh, các văn bản quy phạm pháp luật về di sản văn hóa cũng đã bộc lộ nhiều hạn chế. Ví dụ, pháp luật chỉ quy định không được làm tổn hại, thất truyền di sản văn hóa mà chưa đưa ra cách thức để đảm bảo di sản văn hóa có thể mang lại các giá trị vật chất. Nói cách khác, hiện đang nhấn mạnh đến “quyền nhân thân” đối với di sản văn hóa mà ít đề cập đến “quyền tài sản” đối với di sản văn hóa, đặc biệt là đối với di sản văn hóa phi vật thể, di sản tư liệu. PGS.TS Trần Văn Hải cho rằng, nếu coi tác phẩm văn học, nghệ thuật dân gian là một bộ phận của di sản văn hóa phi vật thể và di sản tư liệu, thì có thể thấy Luật Sở hữu trí tuệ chưa quy định rõ ràng việc bảo hộ “quyền tài sản” đối với di sản văn hóa nói chung. Luật Sở hữu trí tuệ có quy định bảo hộ quyền nhân thân và quyền tài sản, trong đó điểm mấu chốt khi bảo hộ quyền tài sản là phải xác định được chủ sở hữu. “Cần làm rõ và bổ sung quy định giữa Luật Sở hữu trí tuệ và dự thảo Luật Di sản văn hóa (sửa đổi) thông qua việc phân tích quyền sở hữu di sản văn hóa”, ông Hải nhấn mạnh.

Theo ông Hải, dự thảo Luật Di sản văn hóa (sửa đổi) có đề cập “phát triển bền vững kinh tế, văn hóa, xã hội” là thành tố trong tổng thể các biện pháp phát huy giá trị di sản văn hóa. Tuy nhiên, PGS.TS Trần Văn Hải cũng nhấn mạnh những khó khăn trong bảo hộ quyền tài sản đối với di sản văn hóa. Quyền tài sản đối với tác phẩm được quy định tại điều 20 Luật Sở hữu trí tuệ, trong đó, đáng lưu ý đối với di sản văn hóa phi vật thể: Tổ chức, cá nhân khi khai thác di sản văn hóa phi vật thể phải dẫn chiếu xuất xứ của loại hình tác phẩm đó và bảo đảm giữ gìn giá trị đích thực của di sản văn hóa phi vật thể. Từ đó cho thấy, cộng đồng nơi di sản văn hóa phi vật thể được sáng tạo, thực hành và lưu truyền không thể thu lợi nhuận khi người khác khai thác di sản văn hóa phi vật thể. “Trong nhóm quyền tài sản, có quyền làm tác phẩm phái sinh. Chủ sở hữu tác phẩm phái sinh có quyền hưởng lợi nhuận khi tác phẩm phái sinh được sử dụng với mục đích thương mại, tuy nhiên cộng đồng nơi di sản văn hóa phi vật thể được sáng tạo, thực hành và lưu truyền lại không được hưởng lợi nhuận từ việc này…”, ông Hải nêu. Bất cập không chỉ diễn ra ở Việt Nam, trên thế giới cũng gặp trường hợp tương tự.

Vì thế nên đưa vào Nghị định hướng dẫn thi hành Luật Di sản văn hóa (sửa đổi) các quyền của người đại diện cho cộng đồng nơi di sản văn hóa được sáng tạo, thực hành và lưu truyền, bao gồm quyền nhân thân, quyền tài sản. Theo đó, họ được quyền hưởng lợi nhuận từ việc cho phép người khác làm tác phẩm phái sinh từ di sản văn hóa; quyền hưởng lợi nhuận từ việc cho phép người khác sao chép di sản văn hóa; quyền hưởng lợi nhuận từ việc cho phép người khác biểu diễn tác phẩm chuyển tải nội dung di sản văn hóa trước công chúng; quyền hưởng lợi nhuận từ việc cho phép người khác truyền đạt tác phẩm chuyển tải nội dung di sản văn hóa đến công chúng…

Quy định rõ hơn về bảo vệ di sản phi vật thể có nguy cơ mai một

 Sau rất nhiều nỗ lực, di sản Hát Xoan đã ra khỏi tình trạng khẩn cấp Ảnh: P.V

Bảo vệ “quyền lợi”, cứu vãn nguy cơ mai một của nhiều di sản văn hóa phi vật thể cũng là nội dung được nhiều đại biểu quan tâm, đề xuất góp ý cho dự luật Di sản văn hóa (sửa đổi). Giám đốc Sở VHTTDL tỉnh Phú Thọ Nguyễn Đắc Thủy nhấn mạnh những quy định cần bổ sung về di sản văn hóa phi vật thể bị mai một, cần bảo vệ khẩn cấp.

Trong thời gian qua, hàng vạn di sản văn hóa phi vật thể được kiểm kê, nhận diện, lập hồ sơ khoa học; nhiều di sản được ghi danh trong nước và quốc tế. Tuy nhiên, việc giữ gìn, bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa phi vật thể hiệu quả chưa cao, nguy cơ mai một chưa được ngăn chặn. Theo ông Thủy, hầu hết các quốc gia trên thế giới đều có chính sách bảo vệ các di sản văn hóa phi vật thể. Trung Quốc, Hàn Quốc, Nhật Bản là những quốc gia có nhiều nét văn hóa tương đồng với Việt Nam, họ đều có nhiều chính sách bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể hữu hiệu. Từ kinh nghiệm thực tiễn bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể của các nước, Việt Nam có thể rút bài học để vận dụng vào quá trình xây dựng các chính sách bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể, nhất là các di sản có nguy cơ bị mai một, thất truyền.

“Mặc dù trong hướng dẫn thực hiện kiểm kê có ghi rõ “ưu tiên kiểm kê di sản văn hóa phi vật thể đang bị mai một cần bảo vệ khẩn cấp” nhưng danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia chưa thể hiện rõ về tình trạng sức sống của các loại hình di sản. Chẳng hạn, loại hình nào đang có sức sống tốt, loại hình nào đang ở tình trạng khẩn cấp hoặc cực kỳ khẩn cấp. Trong các hướng dẫn thực hiện xây dựng hồ sơ khoa học để đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, các tiêu chí và biểu mẫu chưa thể hiện rõ tinh thần và mục tiêu ưu tiên nhận diện, bảo vệ kịp thời các loại hình di sản văn hóa phi vật thể đang có nguy cơ biến mất…”, Giám đốc Sở VHTTDL Phú Thọ nhấn mạnh. Nhiều bất cập được nhìn nhận, không ít loại hình di sản của một số cộng đồng có nguy cơ bị mai một, biến đổi khi chưa được bảo vệ hoặc kiểm kê, ghi danh; nhiều di sản chưa có đề án bảo vệ phát huy giá trị theo cam kết với UNESCO; còn có hiện tượng lợi dụng thực hành di sản để trục lợi, làm sai lệch, thậm chí biến dạng giá trị của di sản; di sản tư liệu sau khi được UNESCO ghi danh, lưu trữ chưa được phát huy giá trị, đến với công chúng.

Ông Nguyễn Đắc Thủy đề nghị bổ sung trong dự Luật Di sản văn hóa (sửa đổi) quy định về “phục hồi di sản” đối với các di sản văn hóa phi vật thể có nguy cơ mai một, thất truyền. Bên cạnh đó, cần quy định cụ thể hơn các tiêu chí di sản văn hóa phi vật thể có nguy cơ bị mai một, thất truyền; có thể đưa thêm tiêu chí “thực hành di sản sai lệch nghiêm trọng dẫn đến làm biến đổi giá trị và ý nghĩa của di sản”. Bổ sung các quy định về công tác nghiệp vụ của bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể có nguy cơ bị mai một, thất truyền; quy định về hành vi bị xử phạt vi phạm liên quan đến bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể có nguy cơ bị mai một, thất truyền; quy định rõ trách nhiệm hành vi gây nguy cơ hủy hoại và làm giảm giá trị di sản văn hóa phi vật thể, tùy tiện đưa yếu tố không phù hợp làm giảm giá trị di sản; bổ sung quy định cụ thể về quyền lợi, chế độ hỗ trợ riêng cho các đối tượng là nghệ nhân dân gian đang sở hữu, thực hành di sản văn hóa phi vật thể có nguy cơ bị mai một, thất truyền... 

 HÀ PHƯƠNG; ảnh: TRẦN HUẤN