Báo chí phải trở thành hình mẫu về thích ứng văn hóa số

VHO - Nghị quyết số 57-NQ/TW của Bộ Chính trị về đột phá phát triển khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia đã nhấn mạnh, văn hóa số như một trụ cột quan trọng, đảm bảo giữ gìn bản sắc dân tộc, giảm thiểu tác động tiêu cực của công nghệ số đối với xã hội và hình thành môi trường số lành mạnh.

Điều này phản ánh tầm nhìn chiến lược của Đảng: Văn hóa luôn là nền tảng tinh thần của xã hội, là mục tiêu và động lực cho phát triển bền vững, đồng thời phải đặt ngang hàng với kinh tế, chính trị, xã hội.

Trong bối cảnh chuyển đổi số sâu rộng, văn hóa truyền thống đang chuyển mình thành văn hóa số, trở thành yếu tố dẫn dắt, thúc đẩy công cuộc chuyển đổi số quốc gia. Đối với lĩnh vực báo chí, văn hóa số chính là nền tảng tinh thần để báo chí cách mạng Việt Nam tiếp tục đổi mới, sáng tạo, giữ vững vai trò định hướng và tạo sức lan tỏa trong kỷ nguyên số.

Vai trò của văn hóa số đối với công dân, tổ chức và xã hội

Văn hóa số là gì, hiểu một cách đơn giản, văn hóa số là mối quan hệ giữa con người với việc sử dụng công nghệ, mô tả cách các phương tiện truyền thông và công nghệ kỹ thuật số định hình cuộc sống hằng ngày, cũng như cách chúng ảnh hưởng đến xã hội, con người và công việc. Nếu văn hóa truyền thống hình thành qua hàng nghìn năm lịch sử, thì văn hóa số đang dần hình thành trong thời gian gần đây, song hành cùng tiến trình chuyển đổi số.

Văn hóa số bao gồm các giá trị, chuẩn mực, hành vi, lối sống của con người trong môi trường số. Nó thể hiện ở việc con người nhận thức, ứng xử và sáng tạo trên không gian mạng, từ cách giao tiếp trên mạng xã hội, cách tiếp cận thông tin, cho đến thái độ tôn trọng các quy tắc và chuẩn mực đạo đức số.

Đối với công dân, văn hóa số giữ vai trò then chốt trong việc hình thành công dân số, những người có kỹ năng số, ý thức và trách nhiệm khi tham gia không gian mạng. Một nền văn hóa số lành mạnh giúp mỗi cá nhân hình thành thói quen sử dụng công nghệ một cách văn minh, biết tôn trọng pháp luật và đạo đức khi trực tuyến. Người công dân số không chỉ thành thạo kỹ năng kỹ thuật, mà còn ý thức rõ bộ quy tắc ứng xử trên môi trường mạng: Tôn trọng người khác, tự chịu trách nhiệm về phát ngôn và hành vi, cảnh giác với thông tin xấu độc.

Bộ TT&TT (nay là Bộ VHTTDL) đã ban hành Bộ Quy tắc ứng xử trên mạng xã hội (2021) nhằm xây dựng chuẩn mực đạo đức cho hành vi trên mạng, giáo dục ý thức và thói quen tích cực cho người dùng, góp phần tạo dựng môi trường mạng an toàn, lành mạnh. Rõ ràng, văn hóa số trang bị cho mỗi công dân “sức đề kháng” trước những mặt trái của công nghệ (tin giả, bạo lực mạng, vi phạm riêng tư…), đồng thời phát huy tính sáng tạo, chủ động học hỏi trong kỷ nguyên số.

Đối với tổ chức, doanh nghiệp, văn hóa số là yếu tố quyết định sự thành công của chuyển đổi số. Công nghệ chỉ phát huy hiệu quả khi được đặt trong một môi trường văn hóa khuyến khích đổi mới sáng tạo. Xây dựng văn hóa số trong tổ chức đồng nghĩa với việc định hình một tư duy số chung: Mọi thành viên sẵn sàng tiếp nhận cái mới, liên tục học hỏi kỹ năng số, dám thử nghiệm và chấp nhận rủi ro có kiểm soát.

Ví dụ, trong doanh nghiệp, văn hóa số giúp tạo ra nguồn nhân lực gắn bó và thích ứng linh hoạt; mỗi cá nhân chủ động cập nhật kiến thức, cộng tác qua các nền tảng số thay vì làm việc theo lối mòn. Văn hóa số cũng đòi hỏi lãnh đạo tổ chức phải tiên phong thay đổi tư duy quản trị, coi dữ liệu và công nghệ là tài sản chiến lược, khuyến khích phong cách làm việc minh bạch, đề cao sự sáng tạo và hiệu suất. Khi văn hóa số thấm sâu, tổ chức sẽ dễ dàng triển khai các ứng dụng công nghệ mới, nâng cao năng suất và năng lực cạnh tranh trong nền kinh tế số.

Đối với xã hội, văn hóa số chính là nền tảng tinh thần đảm bảo quá trình chuyển đổi số diễn ra theo hướng nhanh và bền vững, toàn diện và nhân văn. Một xã hội số không chỉ đo bằng hạ tầng công nghệ hiện đại hay tỷ lệ dịch vụ trực tuyến, mà còn ở những giá trị và chuẩn mực mới được chấp nhận chung.

Đó là nhận thức chung của cộng đồng về tầm quan trọng của đổi mới sáng tạo, là niềm tin vào lợi ích của chuyển đổi số, là ý thức thượng tôn pháp luật trong không gian mạng. Văn hóa số giúp gắn kết cộng đồng trong thế giới ảo, đồng thời cũng là “lá chắn” giảm thiểu các tác động tiêu cực của công nghệ đến đời sống.

Chẳng hạn, khi mỗi người dân đều có ý thức tự bảo vệ dữ liệu cá nhân, tôn trọng sự khác biệt và phản biện có văn hóa thì môi trường xã hội số sẽ an toàn, lành mạnh hơn, góp phần ổn định trật tự xã hội. Ngược lại, thiếu vắng văn hóa số có thể dẫn đến “khoảng trống giá trị” trong xã hội: Công nghệ phát triển nhanh hơn mức độ sẵn sàng của con người, kéo theo những hệ lụy như xói mòn bản sắc văn hóa, gia tăng tội phạm mạng, xung đột thông tin v.v...

Nhìn chung, văn hóa số giữ vai trò cốt lõi đối với mọi chủ thể trong xã hội số. Văn hóa số là môi trường nuôi dưỡng công dân số văn minh, thúc đẩy tổ chức số sáng tạo, và kiến tạo xã hội số nhân văn, bền vững. Đúng như tinh thần Nghị quyết Trung ương 9 khóa XI: Văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, là mục tiêu, động lực phát triển đất nước. Trong thời đại số, nhận định ấy vẫn vẹn nguyên giá trị, văn hóa số chính là “phần hồn” của chuyển đổi số, bảo đảm cho tiến bộ công nghệ gắn liền với tiến bộ xã hội và con người.

Tác động của văn hóa số đến báo chí Việt Nam

Sự hình thành văn hóa số trong xã hội Việt Nam đã và đang tác động sâu sắc đến hoạt động báo chí, truyền thông trên nhiều phương diện. Thứ nhất, văn hóa số làm thay đổi hành vi và nhu cầu tiếp nhận thông tin của công chúng, buộc báo chí phải thích ứng về cách thức sản xuất và phân phối nội dung.

Trong môi trường văn hóa số, khán giả có thói quen cập nhật tin tức liên tục trên các nền tảng số, tương tác trực tiếp qua mạng xã hội và đòi hỏi thông tin phải nhanh, ngắn gọn, đa phương tiện và cá nhân hóa. Áp lực đó khiến các cơ quan báo chí phải chuyển đổi mạnh mẽ: Nhiều tòa soạn đã chủ động đổi mới hình thức và nội dung, triển khai các mô hình tòa soạn hội tụ, sản xuất đa nền tảng.

Những loại hình báo chí số mới như báo chí dữ liệu, đồ họa tương tác, podcast, video clip ngắn… ngày càng phổ biến, giúp tăng tính hấp dẫn và khả năng tương tác với độc giả. Rõ ràng, chính văn hóa số của công chúng (ưa chuộng công nghệ mới, thích tương tác, phản hồi nhanh) đã thúc đẩy báo chí phải đổi mới sáng tạo không ngừng để đáp ứng thị hiếu và duy trì vai trò của mình.

Thứ hai, văn hóa số đặt ra những thách thức mới về đạo đức nghề nghiệp và tính xác thực thông tin đối với báo chí. Trong kỷ nguyên số, mạng xã hội và các nền tảng trực tuyến cho phép bất kỳ ai cũng có thể tạo nội dung và truyền tải thông tin tới công chúng. Bối cảnh “bùng nổ thông tin” này đi kèm hiện tượng tin giả, tin sai lệch lan truyền nhanh chóng, cùng nhiều nội dung thiếu chuẩn mực văn hóa trên không gian mạng.

Điều đó ảnh hưởng trực tiếp đến môi trường hoạt động của báo chí: Báo chí chính thống không còn độc quyền dòng chảy thông tin, thậm chí nhiều khi bị mạng xã hội “vượt mặt” về tốc độ đưa tin. Tuy nhiên, cũng chính lúc này, văn hóa số của xã hội lại đòi hỏi và tôn vinh vai trò của báo chí như một nguồn thông tin tin cậy, chuẩn mực, có khả năng “định hướng dòng chảy” giữa biển thông tin hỗn độn. Người dân thời số hóa có xu hướng tìm đến các cơ quan báo chí uy tín để kiểm chứng sự thật, “giải độc” tin đồn thất thiệt, nhất là khi có những sự kiện phức tạp.

Thực tế cho thấy báo chí cách mạng Việt Nam vẫn giữ được độ tin cậy cao, trở thành điểm tựa thông tin chính thống giúp công chúng đối chiếu giữa muôn vàn luồng tin trên mạng xã hội. Đáp lại sự tin cậy đó, các cơ quan báo chí đã và đang tích cực thực hiện sứ mệnh “gạn đục khơi trong” trên không gian mạng: Nhiều chương trình, chuyên mục chuyên đấu tranh với các thông tin sai trái, thù địch đã ra đời (ví dụ: Chương trình “Đối diện” trên VTV1, “Góc nhìn và sự thật” trên ANTV…), trực diện phản bác các luận điệu xuyên tạc, góp phần làm trong sạch môi trường thông tin.

Như vậy, trước những mặt trái của văn hóa số (tin giả, lệch chuẩn), báo chí chịu tác động lớn nhưng đồng thời được trao trách nhiệm lớn, trở thành “người gác cổng” giữ gìn không gian văn hóa số lành mạnh. Văn hóa số của xã hội càng phát triển, công chúng càng kỳ vọng báo chí phải tuân thủ chặt chẽ các chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp, kiểm chứng thông tin nghiêm ngặt và cung cấp nội dung chất lượng cao.

Thứ ba, văn hóa số tạo điều kiện để báo chí phát huy những vai trò mới, mở rộng ảnh hưởng của mình trong kỷ nguyên số. Trong xã hội thông tin kết nối, báo chí không chỉ đưa tin đơn thuần mà còn tham gia giáo dục, dẫn dắt cộng đồng về kỹ năng và ứng xử số. Báo chí chính thống với ưu thế chuyên nghiệp có thể sản xuất những nội dung hướng dẫn kỹ năng số cho người dân, từ cách nhận diện tin giả, tự bảo vệ dữ liệu cá nhân đến cảnh báo các nguy cơ lừa đảo trực tuyến.

Thực tế, nhiều tờ báo và đài phát thanh, truyền hình đã có chuyên mục phổ biến kiến thức về an toàn mạng, phòng chống tội phạm công nghệ, khuyến khích học tập công nghệ trong cộng đồng. Những nội dung này rất thiết thực đối với một bộ phận công chúng chưa được tiếp cận đầy đủ với công nghệ, giúp nâng cao năng lực số chung của xã hội.

Mặt khác, báo chí cũng là kênh phản biện và điều chỉnh những lệch chuẩn văn hóa trên môi trường số. Khi mạng xã hội tràn lan ngôn từ bạo lực, hình ảnh phản cảm, báo chí có thể lên tiếng phê phán, định hướng dư luận trở về các giá trị chuẩn mực. Báo chí cách mạng được xác định là công cụ quan trọng để bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng, đấu tranh phản bác quan điểm sai trái trên không gian mạng, nhiệm vụ này được nêu rõ trong Nghị quyết 35- NQ/TW của Bộ Chính trị. Qua các bài viết nêu gương người tốt, phê bình cái xấu một cách xây dựng, báo chí góp phần điều tiết hành vi xã hội trên mạng, để văn hóa số vận động theo hướng lành mạnh, tích cực.

Thứ tư, văn hóa số mang lại cho báo chí cơ hội tham gia sâu rộng vào các ngành công nghiệp nội dung số, quảng bá văn hóa Việt ra thế giới. Sự giao thoa giữa báo chí và công nghệ giúp hình thành những sản phẩm truyền thông đa phương tiện mang dấu ấn sáng tạo, vừa hiện đại về hình thức vừa đậm đà bản sắc dân tộc. Thông qua việc ứng dụng công nghệ trong sản xuất nội dung - từ báo chí dữ liệu, thực tế ảo cho đến AI - báo chí đang trở thành một phần của hệ sinh thái công nghiệp văn hóa số. Những tác phẩm báo chí chất lượng với nội dung nhân văn, hình thức hấp dẫn không chỉ thu hút công chúng trong nước mà còn có khả năng lan tỏa giá trị Việt Nam trên không gian mạng quốc tế.

Có thể nói, văn hóa số là “chất xúc tác” để báo chí chuyển mình thành một lực lượng sản xuất văn hóa mới: Linh hoạt, sáng tạo và giàu sức cạnh tranh. Điều này phù hợp với định hướng thúc đẩy ngành công nghiệp nội dung số mà Chiến lược Chuyển đổi số báo chí đến 2025 của Chính phủ đã đề ra - báo chí không chỉ làm tốt nhiệm vụ thông tin tuyên truyền, mà còn đóng góp vào phát triển kinh tế số thông qua các sản phẩm nội dung sáng tạo.

Tóm lại, văn hóa số tác động hai mặt đến báo chí Việt Nam. Một mặt, nó thúc đẩy báo chí đổi mới mạnh mẽ về công nghệ và tư duy làm báo để thích ứng với công chúng số; mặt khác, nó trao cho báo chí vai trò, trách nhiệm lớn hơn trong việc định hướng, dẫn dắt văn hóa số của xã hội. Báo chí muốn tiếp tục giữ vững vai trò “dòng chảy chính” trong kỷ nguyên số thì phải tự mình trở thành hình mẫu về thích ứng văn hóa số: Vừa tiên phong ứng dụng công nghệ, vừa kiên định những giá trị cốt lõi của báo chí cách mạng, để xứng đáng là trụ cột thông tin tin cậy giữa thời đại biến đổi không ngừng.

(Còn tiếp)