Khơi dòng sáng tạo Việt

VHO - Trong bối cảnh nền kinh tế sáng tạo đang trở thành động lực phát triển của quốc gia, việc bảo vệ “quyền sao chép” - một quyền tưởng chừng nhỏ bé nhưng lại là trụ cột của đời sống tri thức - ngày càng trở nên cấp thiết.

 Hội thảo quốc tế Xây dựng nền kinh tế sáng tạo: Thúc đẩy thực thi quyền sao chép tại Việt Nam diễn ra tại TP.HCM ngày 22 - 23.10 không chỉ bàn về chính sách và công nghệ, mà còn khơi dậy câu chuyện rộng lớn hơn: Làm thế nào để tri thức, sáng tạo và lao động trí tuệ được tôn trọng, được trả công xứng đáng và trở thành nền tảng văn hóa của một xã hội công bằng, văn minh.

 Nhiều “điểm nghẽn” trong phát triển kinh tế sáng tạo

Báo cáo của VIETRRO cho thấy, tình trạng vi phạm quyền sao chép tại Việt Nam vẫn phổ biến, gây thiệt hại nghiêm trọng cho nền kinh tế sáng tạo. Theo thống kê của Thư viện Quốc gia Việt Nam, hành vi sao chép tài liệu và xuất bản phẩm trái phép chiếm tỷ lệ cao, đặc biệt trong môi trường học đường và hoạt động số hóa tài liệu. Việt Nam hiện nằm trong nhóm 5 quốc gia có tỷ lệ sử dụng nội dung vi phạm cao nhất châu Á, với khoảng 59% người tham gia khảo sát thừa nhận từng truy cập nội dung vi phạm bản quyền.

Các nghiên cứu giai đoạn 2022- 2024 ước tính thiệt hại kinh tế do vi phạm bản quyền số tại Việt Nam lên tới 350 triệu USD/năm, chủ yếu trong các lĩnh vực phim ảnh, âm nhạc và xuất bản. Tổn thất này không chỉ ảnh hưởng trực tiếp đến thu nhập của tác giả, mà còn làm giảm sức sáng tạo của xã hội, thất thu ngân sách và hạn chế năng lực cạnh tranh của các doanh nghiệp nội dung hợp pháp.

Báo cáo chỉ ra 5 “điểm nghẽn” lớn trong thực thi quyền sao chép hiện nay: Khó chứng minh hành vi sao chép số do hạn chế về giám định điện tử; Lỗ hổng trong các ngoại lệ bản quyền dễ bị lợi dụng; Thiếu nhân lực chuyên môn và phối hợp liên ngành; Thách thức từ công nghệ mới như AI và nền tảng chia sẻ tức thời; Sức ép quốc tế ngày càng tăng trong kiểm soát vi phạm sở hữu trí tuệ.

Các chuyên gia cho rằng: Cần sớm có giải pháp tổng thể để củng cố niềm tin và hiệu quả của hệ thống bảo hộ quyền sao chép - yếu tố then chốt cho sự phát triển và hội nhập của kinh tế sáng tạo Việt Nam.

Viện Khoa học Giáo dục và Môi trường nhận định, với dân số trẻ, năng lực sáng tạo cao và chính sách đổi mới được cụ thể hóa trong Nghị quyết 57-NQ/TW, Việt Nam có cơ hội xây dựng hệ sinh thái sáng tạo gắn với phát triển bền vững. Tuy nhiên, các thách thức vẫn lớn: Khung pháp lý chậm thích ứng với công nghệ số, nhất là trong xác lập quyền đối với tác phẩm do AI tạo ra; nhân lực sáng tạo - công nghệ còn thiếu; hạ tầng kỹ thuật số chưa đồng đều; và tình trạng vi phạm bản quyền phức tạp.

Viện đề xuất các giải pháp trọng tâm gồm: Hoàn thiện pháp lý về quyền tác giả trong môi trường số; hình thành quỹ hỗ trợ và bảo hiểm bản quyền cho các dự án sáng tạo; phát triển nhân lực liên ngành giữa nghệ thuật - công nghệ - kinh tế; và đầu tư hạ tầng sáng tạo công cộng.

Hoàn thiện chính sách - tạo động lực cho hệ sinh thái sáng tạo

Hiệp hội Quyền sao chép Việt Nam (VIETRRO) đề xuất nhiều giải pháp nhằm tận dụng cơ hội và hoàn thiện chính sách bảo hộ quyền sao chép trong kỷ nguyên số. Trước hết, cần cập nhật khung pháp lý theo hướng Nhà nước kiến tạo, bổ sung quy định về sao chép tạm thời, sao chép kỹ thuật và trách nhiệm của các nền tảng xuyên biên giới; đồng thời thực thi nghiêm cơ chế “thông báo và gỡ bỏ” theo Nghị định 17/2023, bảo đảm phản hồi trong 24 giờ.

Song song đó, Hiệp hội nhấn mạnh việc phát triển tổ chức đại diện tập thể quyền sao chép (CMO) theo chuẩn quốc tế, ứng dụng công nghệ như WIPO Connect để định danh tự động, theo dõi sử dụng tác phẩm và phân phối tiền bản quyền minh bạch. Hiện VIETRRO là đơn vị duy nhất tại Việt Nam được WIPO hỗ trợ vận hành hệ thống này, quản lý hơn 45.000 tác phẩm.

Hiệp hội cũng đề xuất đẩy mạnh tuyên truyền, giáo dục bản quyền, xây dựng văn hóa tôn trọng quyền sao chép trong trường học, thư viện và cộng đồng sáng tạo; đồng thời phối hợp liên bộ triển khai các chương trình đào tạo về sử dụng hợp pháp tác phẩm. Cùng với đó là tăng cường năng lực hành pháp thông qua việc thành lập Trung tâm giám định bản quyền số quốc gia, đào tạo chuyên gia pháp y số, ứng dụng blockchain xác minh nguồn gốc bản sao và thiết lập cơ chế phối hợp bốn bên: Cục Bản quyền - Công an mạng - Tòa án - CMO.

Ông Hoàng Trọng Quang, Chủ tịch VIETRRO cho biết: Từ khi thành lập năm 2010, Hiệp hội đã trải qua nhiều khó khăn về cơ chế, chính sách và nhận thức xã hội. “Chính từ những nút thắt đó, chúng tôi xác định nâng cao nhận thức là trọng tâm hoạt động. Nếu trước đây khái niệm quyền sao chép còn xa lạ, thì nay đã hiện diện trong văn bản nhà nước, hội thảo khoa học và ý thức cộng đồng”, ông Quang chia sẻ.

Bà Nguyễn Thị Ngọc Hà, Phó Trưởng phòng Quản lý và Hợp tác quốc tế về quyền tác giả, quyền liên quan (Cục Bản quyền tác giả - Bộ VHTTDL) cho biết: Các hoạt động của VIETRRO đã góp phần lan tỏa nhận thức về bảo vệ quyền sao chép, tạo nền tảng để tác giả, nhà xuất bản, cơ sở giáo dục, thư viện và người sử dụng cùng thụ hưởng thành quả sáng tạo trên tinh thần chia sẻ và khai thác hợp pháp tài sản trí tuệ.

Theo bà Ngọc Hà, Việt Nam hiện là thành viên của 8 điều ước quốc tế đa phương về quyền tác giả, quyền liên quan; đã ký hai hiệp định song phương với Hoa Kỳ và Thụy Sĩ; và tham gia 15 hiệp định thương mại tự do có nội dung về bảo hộ quyền tác giả. Trong nước, hành lang pháp lý ngày càng hoàn thiện với Luật Sở hữu trí tuệ (sửa đổi 2022) và Nghị định 17/2023/NĐ-CP. Tại kỳ họp tháng 10.2025, Quốc hội cũng sẽ xem xét dự án Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Sở hữu trí tuệ theo thủ tục rút gọn.

Bộ VHTTDL đang hoàn thiện dự thảo Nghị định về xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực quyền tác giả, quyền liên quan (thay thế Nghị định 131/2013/ NĐ-CP) để trình Chính phủ, bảo đảm phù hợp với cơ cấu tổ chức mới. Khi ban hành, đây sẽ là cơ sở pháp lý quan trọng cho công tác tuyên truyền, phổ biến và xử lý vi phạm bản quyền.

Bà Anita Huss-Ekerhult, Giám đốc điều hành kiêm Tổng Thư ký Liên đoàn Quốc tế các tổ chức Quyền sao chép (IFRRO), đánh giá cao nỗ lực hội nhập quốc tế của Việt Nam. Bà nhấn mạnh ba trọng tâm của IFRRO: Thúc đẩy cấp phép bản quyền tập thể giúp người dùng tiếp cận hợp pháp tri thức; đảm bảo thù lao xứng đáng cho chủ sở hữu quyền để khuyến khích sáng tạo bền vững; và tạo động lực phát triển tri thức quốc gia, góp phần làm giàu văn hóa dân tộc.

Các chuyên gia cho rằng hành động đồng bộ giữa Nhà nước, doanh nghiệp và cộng đồng sáng tạo sẽ là chìa khóa để đưa kinh tế sáng tạo trở thành động lực tăng trưởng bền vững của Việt Nam trong thập niên tới.