Giá trị đặc biệt của phù điêu Kala

VHO - Phù điêu Kala (Núi Bà) của Phú Yên là một trong 33 hiện vật, nhóm hiện vật vừa được Thủ tướng Chính phủ công nhận bảo vật quốc gia (đợt 13, năm 2024). Phù điêu Kala (Núi Bà) là bảo vật quốc gia đầu tiên của Phú Yên đến thời điểm hiện tại.

 Phù điêu Kala được phát hiện trong hố khai quật di tích Núi Bà (thôn Mỹ Thạnh Đông, xã Hòa Phong, huyện Tây Hòa); được đưa về Bảo tàng tỉnh Phú Yên năm 1993.

Theo thuyết minh hồ sơ bảo vật quốc gia của Bảo tàng Phú Yên (Sở VHTTDL), phù điêu Kala là tác phẩm điêu khắc đá thời Champa, chất liệu đá Túp Riolit Đaxit. Kích thước: cao 60cm, đề rộng 44cm, dày 17cm. Trọng lượng 105,5 kg. Về đặc điểm tạo hình, phù điêu Kala được tạo tác trên một khối đá hình lá nhĩ, đế bằng, đỉnh nhọn. Mặt phía trước thể hiện khuôn mặt Kala nhìn thẳng về phía trước. Kala có miệng rộng, 8 răng chạm nổi to, dài thò ra ngoài, trong đó gồm có 2 răng nanh và 6 răng cửa; 2 răng nanh ở hai bên dài hơn và nhọn. Môi trên cong. Râu xung quanh miệng dày, xếp thành từng đường thẳng. Hai bên miệng mỗi bên có 3 sừng ngắn mọc từ dưới lên. Mũi Kala to tròn, sống mũi ngắn và gãy. Hai mắt to tròn, lồi ra phía trước, đuôi mắt xếch ngược lên phía trên. Lông mi quanh mắt rậm, đuôi lông mi xoắn lại hình ốc. Trán dô, trên trán có chuỗi hạt hình tròn. Bờm dày tạo thành 4 lớp.

Niên đại của hiện vật phù điêu Kala được xác định trên cơ sở niên đại của di tích tháp Núi Bà, nơi tìm thấy hiện vật này, đã xác định di tích này có niên đại vào khoảng thế kỷ XIV. Phù điêu Kala (Núi Bà) là độc bản. Trong nghệ thuật điêu khắc Champa, Kala là một biểu hiện của thần Siva, đấng hủy diệt và tái tạo vũ trụ của Ấn Độ giáo. Kala có nghĩa là thời gian, tượng trưng cho sự hủy diệt, sự chết: Hủy diệt để tái tạo và chết để tái sinh. Phù điêu Kala có giá trị đặc biệt trong văn hóa Champa, là một thành phần quan trọng và có mối quan hệ hữu cơ mật thiết gắn kết thống nhất với kiến trúc đền tháp. Hiện nay, nhiều nhà nghiên cứu về lịch sử văn hóa Champa đều cho rằng, vương quốc Champa bao gồm nhiều tiểu quốc hợp thành. Mô hình của mỗi tiểu quốc thường lấy con sông làm trục quy chiếu đi từ hạ lưu đến thượng nguồn có các trung tâm cảng thị - kinh thành - thánh địa. Đối với khu vực sông Đà Rằng và đồng bằng Tuy Hòa (Phú Yên), các kết quả nghiên cứu cũng chỉ ra các đặc điểm của một tiểu quốc trong quá khứ với cảng thị nằm ở gần cửa sông tại khu vực Tháp Nhạn, kinh thành chính là Thành Hồ và thánh địa là khu vực di tích Núi Bà.

Chia sẻ về thông tin phù điêu Kala là hiện vật gốc, độc bản, bà Nguyễn Thị Hồng Thái, Giám đốc Sở VHTTDL Phú Yên cho biết: Sau khi được phát hiện và đưa về bảo quản, trưng bày ở Bảo tàng Phú Yên, phù điêu Kala đã được nhiều nhà khoa học và những người làm công tác bảo tàng quan tâm nghiên cứu. Từ các kết quả nghiên cứu, có thể khẳng định hiện vật phù điêu Kala phát hiện ở Núi Bà có niên đại vào thế kỷ XIV, thuộc phong cách nghệ thuật điêu khắc Tháp Mẫm (hay còn gọi là phong cách Bình Định). Đây là hiện vật duy nhất, thuộc phong cách Tháp Mẫm muộn, là chiếc đầu Kala cuối cùng, có niên đại muộn nhất. Đến nay, chưa phát hiện được chiếc đầu Kala nào có niên đại sau thế kỷ XIV. Điều này tạo nên giá trị độc bản của phù điêu Kala phát hiện ở Phú Yên, nó mang ý nghĩa đại diện cho một phong cách nghệ thuật điêu khắc Champa.

Theo bà Nguyễn Thị Hồng Thái, phù điêu Kala phát hiện tại di tích Núi Bà tỉnh Phú Yên là một hiện vật chứa đựng nhiều giá trị về lịch sử, văn hóa, khoa học. Phù điêu Kala là một tác phẩm điêu khắc có hình thức đạt đến hoàn mỹ, có nội dung biểu đạt sâu sắc về giá trị tư tưởng, triết lý nhân sinh. Phù điêu Kala xứng đáng là tác phẩm nghệ thuật tiêu biểu trong kho tàng các tác phẩm nghệ thuật điêu khắc Champa.