VHO - Rừng cộng đồng có hàng nghìn cây dầu rái ở xã Hành Tín Đông, huyện Nghĩa Hành (Quảng Ngãi) đã mang lại cho người dân địa phương không chỉ là cái ăn cái mặc, mà trên hết là giá trị cố kết cộng đồng, là chứng nhân của những năm tháng đói cơm lạt muối nhưng đầy ắp niềm tin và khát vọng.

Đường lên rừng dầu rái ở núi Lớn, xã Hành Tín Đông

Theo lối mòn đường dẫn lên rừng chi chít cây leo, thảm thực vật khiến chúng tôi trầy trật mỗi khi vượt dốc. Vừa vung rựa phát cây mở đường, anh Cao Minh Hà, Trưởng thôn Trường Lệ, xã Hành Tín Đông vừa kể chuyện, năm 10 tuổi anh đã theo cha vào rừng ở núi Lớn để bẻ măng, bẫy thú và múc dầu rái. Rừng ở núi Lớn trước đây âm u và đáng sợ hơn bây giờ. Từ nhà vào rừng không chỉ băng qua nhiều suối sâu, dốc đứng, mà còn phải đối mặt với nhiều thú rừng, rắn rết. Vậy nên người dân xã Hành Tín Đông thường đi theo nhóm và lập lán trại ở lại trong rừng để tiện khai thác dầu. Định kỳ theo giao ước với thương lái, người dân sẽ cõng dầu ra bìa rừng để bán, hoặc trao đổi các loại sản vật.

“Tôi là người cuối cùng trong làng còn bám nghề lấy nhựa dầu rái. Nhiều cây dầu rái cổ thụ có tuổi đời hàng trăm năm với chiều cao thân từ 30 - 40m, đường kính gốc khoảng 1,5 - 2m. Cây dầu rái mọc tập trung ở lưng chừng núi Lớn trở lên đến đỉnh. Khi cây khoảng 10 năm tuổi là bắt đầu lấy nhựa”, anh Hà cho hay.

Nhiều cây dầu rái cổ thụ có tuổi đời hàng trăm năm với chiều cao thân từ 30 - 40m

Ông Đoàn Ngọc Ý (70 tuổi), là một trong những thợ rừng nổi tiếng vùng núi Lớn. Lúc 15 tuổi, ông Ý đã theo cha lên rừng thu nhựa dầu rái. Trong những chuyến đi, ông Ý được cha dặn dò phải cố giữ rừng dầu là nguồn sống của cả làng. Cha mất, ông Ý tiếp quản rừng dầu hàng nghìn cây.

Mỗi chuyến đi rừng ông thu được 10 thùng nhựa dầu rái. Mỗi năm ông đi chừng 20 chuyến. Một thùng nhựa có giá trị tương đương tiền công một người làm thuê trong 20 ngày. Nhà nào sở hữu cội dầu đều có cuộc sống khá giả. Nhờ những cội dầu trên núi Lớn mà ông Ý được 5 người con trưởng thành.

“Để khai thác được 20kg dầu và bán được giá 600 nghìn đồng, người dân phải mất 2 - 3 ngày băng rừng để dọn thực bì, đẽo thân cây dầu và hơ lửa hàng trăm gốc dầu, rồi cẩn trọng múc từng vá dầu gom vào thùng, gùi ra bìa rừng bán cho thương lái”, ông Ý nói.

Tạo ra vết khuyết sâu đến tận ruột cây để dòng nhựa lỏng chảy ra

Cây dầu rái có đặc tính rất lạ, đó là phải bị chém vào gốc, tạo ra vết khuyết sâu đến tận ruột cây để dòng nhựa lỏng chảy ra, cơ chế này giúp cây chống chọi với sâu bệnh và phát triển. Nhưng không phải ai cũng có thể tạo ra những “vết thương” đúng chuẩn trên gốc dầu, đó là vết chém chỉ làm đứt tia gỗ nhằm giúp dầu rỉ ra nhưng không làm tổn hại đến cây. Bề mặt “vết thương” phải phẳng như tấm thẻ, sau khi được đốt cháy đỏ rực sẽ dần rỉ ra chất lỏng màu trắng đục gọi là dầu rái. Đây là sản vật, cũng là nguồn tài nguyên có giá trị cao đối với cuộc sống con người.

“Rừng cộng đồng ở xã Hành Tín Đông có diện tích 1.012ha thuộc núi Lớn, nằm giáp ranh với các Mộ Đức, Ba Tơ và thị xã Đức Phổ. Đây là cánh rừng còn bảo tồn nhiều cây dầu có tuổi đời hàng trăm năm. Năm 2006, rừng cộng đồng ở xã Hành Tín Đông được giao cho người dân ở 2 thôn Khánh Giang và Trường Lệ quản lý, bảo vệ và hưởng lợi thông qua sự hỗ trợ của dự án Khôi phục rừng và quản lý rừng bền vững (KFW6) do Cộng hòa Liên bang Đức tài trợ”

Trước đây, người dân sử dụng dầu rái để thắp sáng, hoặc như một loại thuốc trị nứt nẻ tay chân. Riêng với ngư dân các làng chài ven biển, dầu rái là hợp chất không thể thiếu trong quá trình làm ghe, tàu, thuyền, thúng vì đặc tính chống thấm nước. Chính vì vậy, dầu rái từng được xem là “vàng trắng”, giúp nhiều gia đình dưới chân núi Lớn thoát khỏi cảnh đói cơm lạt muối, cũng là chất gắn kết giữa bạn rừng với bạn biển để tạo nên dòng “sữa” nuôi lớn bao thế hệ. Hẳn thế nên rừng ở đây được cộng đồng người dân chung sức bảo vệ và khai thác theo quy ước riêng, không lấn chiếm, không xâm hại. Đến ngày nay, nhiều hộ dân ở xã Hành Tín Đông như anh Hà, ông Ý vẫn còn gìn giữ và khai thác hàng nghìn gốc dầu từ việc nhận khoán bảo vệ, hoặc do cha ông để lại.

Dầu rái từng được xem là “vàng trắng”

Ông Trần Trọng Tài, ở thôn Khánh Giang, người đã dành cả cuộc đời gắn bó với rừng cộng đồng Hành Tín Đông cho biết, dù bị tàn phá nhiều sau chiến tranh, nhưng với ý thức bảo vệ rừng của người dân cùng sự hỗ trợ từ dự án KFW6, rừng núi Lớn tiếp tục hồi sinh và xanh tươi trở lại, nhất là cây dầu. Nước từ rừng núi Lớn qua đập Suối Chí tung bọt trắng xóa chảy về vùng hạ lưu, giúp những cánh đồng lúa xanh mướt, vườn trái cây sum suê trĩu quả. 

“Những cánh rừng xanh tốt là niềm tự hào của người dân xã Hành Tín Đông. Người dân ăn ngủ trong rừng dầu rái quanh năm. Với họ, cây dầu rái là nguồn sống nên chẳng lâm tặc nào dám đụng đến. Bây giờ, nghề lấy nhựa dầu rái dần mai một nhưng những người trẻ vẫn nối tiếp thế hệ đi trước. Tổ bảo vệ rừng được thành lập, các chuyến tuần tra giữ rừng vẫn tiếp nối”, Phó Chủ tịch UBND xã Hành Tín Đông Đoàn Ngọc Sinh cho biết.