Văn hóa dân tộc trước thách thức toàn cầu hóa

VHO - Trong tiến trình dựng nước và giữ nước, bên cạnh chính trị và kinh tế, văn hóa luôn giữ vai trò nền tảng, là linh hồn của dân tộc và cũng là động lực để phát triển bền vững.

 Nếu chính trị là ngọn cờ dẫn đường, kinh tế là đòn bẩy tạo sức mạnh vật chất, thì văn hóa chính là nền tảng tinh thần - sợi dây bền chặt gắn kết cộng đồng, định hình bản sắc dân tộc, nuôi dưỡng sáng tạo và giữ thế cân bằng cho xã hội trong thời kỳ hội nhập toàn cầu.

 Chính vì vậy, việc dự báo và nhận diện những nhân tố đòn bẩy trong phát triển văn hóa - xã hội không chỉ là nhu cầu cấp thiết, mà còn là một chiến lược lâu dài để bảo đảm sự trường tồn của dân tộc.

Bài học văn hóa từ lịch sử

Tác phẩm Con đường tương lai của Nguyễn Xuân Tuấn đã đưa ra nhiều suy ngẫm sâu sắc, dựa trên trải nghiệm thực tiễn và khảo cứu lịch sử. Những phân tích, dự báo trong cuốn sách không chỉ có ý nghĩa học thuật, mà còn mang tính gợi mở, nhất là trong bối cảnh toàn cầu hóa, Cách mạng công nghiệp 4.0 và sự bùng nổ của công nghệ thông tin hiện nay.

Không một triều đại hay quốc gia nào có thể thịnh vượng nếu xem nhẹ văn hóa và tri thức. Lịch sử Trung Hoa để lại nhiều minh chứng rõ nét: Nhà Tần với chính sách “đốt sách, chôn Nho” đã nhanh chóng sụp đổ; thời Hán sơ, chỉ đến khi Hoàng đế chịu lắng nghe mưu sĩ khuyên dùng cả văn trị lẫn võ trị mới củng cố được triều đại. Bài học ấy còn được nhấn mạnh ở giai đoạn hiện đại, khi “Cách mạng văn hóa” tại Trung Quốc gây ra những tổn thất khôn lường cho giới trí thức và nền văn hóa dân tộc.

Với Việt Nam, kinh nghiệm của triều Lý cũng là một minh chứng quý giá. Nhà Lý không chỉ đề cao pháp trị, mà còn khéo léo dung hòa Tam giáo (Nho, Phật, Lão), tạo nên nền tảng đức trị nhân văn. Nhờ đó, xã hội đạt tới sự hài hòa, ổn định, nhân dân yên tâm sản xuất và sáng tạo. Câu chuyện của Lý Thường Kiệt - vị tướng tài không chỉ biết dụng binh mà còn biết lấy lòng nhân để an dân - đã cho thấy sức mạnh của văn hóa đức trị trong quản lý quốc gia.

Từ những ví dụ trên, Nguyễn Xuân Tuấn khẳng định: “Trí thức làm nên một quốc gia thịnh vượng và bền vững”. Tri thức không chỉ là vốn liếng cá nhân, mà khi được tập hợp, nuôi dưỡng và phát huy, sẽ trở thành sức mạnh tập thể, tạo động lực đưa đất nước tiến xa.

Một trong những cảnh báo mà tác giả đưa ra là nguy cơ lệch chuẩn văn hóa trong bối cảnh hội nhập. Chúng ta cần trân trọng tinh hoa văn hóa thế giới, tiếp thu những giá trị tiến bộ, nhưng đồng thời phải cảnh giác trước sự lai căng, sao chép méo mó những yếu tố ngoại lai. Nếu chỉ chạy theo trào lưu nhất thời, xa rời bản sắc dân tộc, nền văn hóa sẽ bị xói mòn, xã hội sẽ đánh mất sự cân bằng nội tại.

Một thách thức khác là sự trỗi dậy mạnh mẽ của chủ nghĩa cá nhân trong cơ chế thị trường tự do. Tác giả nhìn nhận khách quan: Chủ nghĩa cá nhân có thể thúc đẩy sáng kiến, sáng tạo, tạo sự năng động và bình đẳng. Nhưng nếu không được điều tiết, nó dễ biến thành mảnh đất cho tham nhũng, lợi ích nhóm và sự tha hóa đạo đức. Vậy nên, cùng với việc khuyến khích phát triển tự do, xã hội cần một hệ giá trị chung đủ mạnh để định hướng, bảo vệ lợi ích cộng đồng và giữ vững bản sắc dân tộc.

... và đòn bẩy cho sự thịnh vượng bền vững

Trong kỷ nguyên Cách mạng công nghiệp 4.0, vai trò của tri thức và công nghệ càng được khẳng định. Internet toàn cầu, trí tuệ nhân tạo, dữ liệu lớn… vừa mở ra cơ hội phát triển chưa từng có, vừa đặt ra thách thức khốc liệt. Quốc gia nào coi trọng trí thức, xây dựng cơ chế phù hợp để phát huy trí tuệ tập thể, sẽ có lợi thế vượt trội. Ngược lại, sự chậm trễ, coi nhẹ nguồn lực tri thức sẽ khiến đất nước dễ tụt hậu và bị biệt lập.

Theo tác giả Nguyễn Xuân Tuấn, để xây dựng một nền văn hóa dân tộc bền vững muôn đời, cần tập trung vào ba định hướng lớn:

Thứ nhất, coi văn hóa là trụ cột phát triển song song với chính trị và kinh tế. Mọi chính sách, chiến lược quốc gia phải lấy văn hóa làm gốc, làm thước đo để điều chỉnh hành vi, định hình giá trị.

Thứ hai, đầu tư cho giáo dục và tri thức. Tri thức là động lực sáng tạo, là nền tảng của mọi thành công. Khi trí thức được trân trọng và phát huy, quốc gia sẽ có nguồn lực bền vững để hội nhập và cạnh tranh.

Thứ ba, giữ gìn và phát huy bản sắc dân tộc trong quá trình hội nhập. Bản sắc văn hóa chính là “bộ gen” của một dân tộc, vừa giúp khẳng định vị thế, vừa tạo nên sức đề kháng trước những tác động ngoại lai.

Đặc biệt, cần quan tâm đến thế hệ trẻ - lực lượng quyết định diện mạo đất nước trong tương lai. Thế giới quan, nhân sinh quan, lối sống và hệ giá trị của thanh niên phải được định hướng lành mạnh, dựa trên nền tảng văn hóa truyền thống và những giá trị tiến bộ của nhân loại.

Con đường tương lai không chỉ là tác phẩm mang tính lý luận, mà còn là lời nhắc nhở sâu sắc: Mọi sự thịnh trị đều bắt nguồn từ văn hóa. Một quốc gia có thể giàu lên nhờ tài nguyên, nhờ công nghệ, nhưng chỉ khi xây dựng được nền văn hóa vững chắc, quốc gia ấy mới thật sự bền lâu.

Trong bối cảnh hiện nay, khi đất nước đang bước vào giai đoạn hội nhập toàn diện, việc dự báo, nhận diện và phát huy những nhân tố đòn bẩy về văn hóa - xã hội trở thành yêu cầu cấp bách. Văn hóa không chỉ là hồn cốt, mà còn là đòn bẩy để Việt Nam khẳng định vị thế trên trường quốc tế, hướng tới tương lai thịnh vượng và bền vững.