Bài cuối - Bảo tồn di sản để phát triển du lịch bền vững

VHO - Trong bức tranh phát triển kinh tế - xã hội hôm nay, du lịch được xem là một ngành kinh tế tổng hợp giàu tiềm năng, trong đó di sản văn hóa đóng vai trò đặc biệt quan trọng. Những di sản được UNESCO vinh danh hay được cộng đồng gìn giữ qua bao thế hệ không chỉ là niềm tự hào dân tộc mà còn là nguồn lực quý báu để xây dựng thương hiệu du lịch Việt Nam.

Tuy nhiên, đứng trước sức ép hội nhập và toàn cầu hóa, việc khai thác di sản cho phát triển du lịch đặt ra nhiều thách thức. Bảo tồn thế nào để không biến di sản thành “sân khấu hóa”, để du lịch không làm phai nhạt bản sắc, và để những giá trị truyền thống vẫn sống động trong đời sống cộng đồng?

Đây là câu hỏi cần lời giải từ chính quyền, các nhà quản lý, chuyên gia và cả cộng đồng cư dân.

Cộng đồng là chủ thể giữ hồn di sản

Thực tế tại nhiều điểm đến nổi tiếng cho thấy, sự gia tăng nhanh chóng của khách du lịch đã tạo ra sức ép lớn lên hệ thống di sản. Một số khu phố cổ đối diện nguy cơ quá tải, di tích xuống cấp do khai thác quá mức, lễ hội truyền thống có lúc bị thương mại hóa.

Nguy cơ “mất hồn” di sản hiện hữu khi nhiều sản phẩm bị dàn dựng theo hướng phục vụ thị hiếu khách du lịch, khiến yếu tố nguyên gốc bị suy giảm.

Chẳng hạn, nhiều làn điệu dân ca, hình thức sinh hoạt cộng đồng khi đưa vào sân khấu du lịch đã được rút gọn, cắt bớt hoặc phối khí hiện đại, tạo sự hấp dẫn nhất thời nhưng lại thiếu đi chiều sâu.

Bên cạnh đó, đời sống đô thị hóa cũng khiến không gian sinh tồn của nhiều di sản phi vật thể bị thu hẹp. Lớp trẻ ít gắn bó với nghề truyền thống, nhiều phong tục, tập quán không còn phù hợp với đời sống hiện đại. Nếu không có chiến lược bảo tồn, nguy cơ đứt gãy truyền thống là điều khó tránh khỏi.

Một nguyên tắc được khẳng định nhiều lần là bảo tồn di sản phải gắn liền với cộng đồng, những người sáng tạo, lưu giữ và thực hành di sản qua nhiều thế hệ. Chính họ mới là chủ thể quyết định di sản tồn tại ra sao, có sức sống hay chỉ còn là “hiện vật trưng bày”.

Khi cộng đồng được trao quyền và hưởng lợi từ du lịch, họ sẽ có thêm động lực để bảo vệ và phát huy giá trị văn hóa truyền thống.

Thực tế, nhiều mô hình đã cho thấy sự thành công khi người dân được đặt ở trung tâm. Ở Hội An, cư dân vẫn giữ thói quen thắp đèn lồng vào những đêm rằm, biến cả đô thị thành một bức tranh lung linh mà không cần dàn dựng.

Ở Tây Nguyên, những buôn làng tham gia biểu diễn cồng chiêng trong lễ hội nhưng vẫn duy trì nghi lễ cúng bái trong đời sống thực, nhờ vậy tiếng chiêng không mất đi ý nghĩa tâm linh vốn có.

Ở miền Tây, đờn ca tài tử được duy trì ngay trong những buổi sinh hoạt gia đình, từ đó lan tỏa sang không gian du lịch mà không đánh mất tính nguyên bản.

Du lịch sáng tạo, con đường mới cho di sản

Để du lịch di sản phát triển bền vững, cần có sự kết hợp hài hòa giữa bảo tồn và khai thác. Nhà nước đóng vai trò hoạch định chính sách, ban hành các quy định về bảo vệ di tích, hỗ trợ nghệ nhân và cộng đồng, đồng thời kiểm soát chặt chẽ hoạt động khai thác du lịch.

Các doanh nghiệp du lịch cần nâng cao ý thức trách nhiệm, không chỉ chú trọng lợi nhuận trước mắt mà còn quan tâm đến tính lâu dài của sản phẩm. Việc đầu tư vào hạ tầng, dịch vụ cần gắn liền với tôn tạo cảnh quan, giữ gìn môi trường di sản.

Song song đó, giáo dục và truyền thông cũng giữ vai trò then chốt. Khi người dân, đặc biệt là thế hệ trẻ, hiểu rõ giá trị của di sản, họ sẽ tự nguyện tham gia gìn giữ.

Những chương trình đưa di sản vào học đường, những cuộc thi tìm hiểu văn hóa dân tộc, hay việc ứng dụng công nghệ số để số hóa, quảng bá di sản đều là cách thức hữu hiệu để lan tỏa giá trị truyền thống trong xã hội hiện đại.

Một hướng đi được nhiều địa phương lựa chọn là phát triển du lịch sáng tạo dựa trên nền tảng di sản. Không chỉ dừng lại ở tham quan, chiêm ngưỡng, du khách còn được tham gia vào quá trình trải nghiệm, đồng sáng tạo.

Họ có thể tự tay làm gốm ở Bát Tràng, dệt thổ cẩm ở Tây Nguyên, hay học hát quan họ ở Bắc Ninh. Những trải nghiệm này giúp di sản trở nên gần gũi, sinh động, đồng thời tạo nguồn thu trực tiếp cho cộng đồng địa phương.

Công nghệ hiện đại cũng mở ra những cơ hội mới. Các bảo tàng ảo, tour du lịch thực tế ảo, ứng dụng thuyết minh tự động đã giúp du khách tiếp cận di sản theo cách mới mẻ hơn. Nhờ đó, di sản không chỉ “sống” trong không gian thực mà còn hiện diện trên không gian số, tiếp cận với đông đảo công chúng trong và ngoài nước.

Hướng tới tương lai bền vững

Trong bối cảnh Việt Nam ngày càng hội nhập sâu rộng, việc gìn giữ và phát huy di sản để phát triển du lịch bền vững chính là cách khẳng định bản sắc và sức mạnh mềm của quốc gia.

Di sản không chỉ giúp du lịch Việt Nam khác biệt so với các nước trong khu vực, mà còn là nền tảng để xây dựng hình ảnh đất nước thân thiện, giàu truyền thống.

Tuy nhiên, bảo tồn không thể chỉ là khẩu hiệu, mà cần hành động cụ thể: tăng cường đầu tư trùng tu di tích, đào tạo thế hệ kế cận cho các loại hình di sản phi vật thể, xây dựng cơ chế chia sẻ lợi ích công bằng cho cộng đồng.

Khi di sản được đặt đúng vị trí, vừa là tài sản chung, vừa là nguồn lực phát triển thì du lịch mới có thể phát triển lâu dài, bền vững.

Có thể nói, di sản chính là linh hồn của du lịch Việt Nam. Mỗi một ngôi đền, một lễ hội, một làn điệu dân ca đều là mảnh ghép góp phần tạo nên bản sắc dân tộc.

Bảo tồn di sản không phải là sự đóng khung quá khứ, mà là cách để quá khứ tiếp tục sống trong hiện tại và lan tỏa tới tương lai.

Khi du lịch được xây dựng trên nền tảng di sản, chúng ta không chỉ tạo ra sản phẩm hấp dẫn cho du khách, mà còn trao truyền niềm tự hào cho thế hệ mai sau.

Đó chính là con đường để Việt Nam vừa phát triển kinh tế du lịch, vừa giữ gìn được gốc rễ văn hóa, khẳng định vị thế trên bản đồ du lịch thế giới.