Ngàn sau rồi cũng phút giờ này thôi

VHO - Tôi đã viết tùy bút phê bình về tác phẩm của hơn 20 nhà thơ, phần lớn là đương đại. Những tưởng sẽ sớm gặp lại giọng điệu giống nhau của người này và người nọ, nhưng thật thú vị là họ khác nhau rất nhiều. Nay tới tập Viễn ca của Nguyễn Tiến Thanh, tôi vẫn thấy như vậy.

 Hình ảnh thơ đa dạng

Trong buổi ra mắt tập thơ Viễn ca, cũng là “lần đầu làm chuyện ấy”, Nguyễn Tiến Thanh chia sẻ đã 20 năm liền không làm thơ. Trong khoảng thời gian đó, anh không biết nhiều bài thơ thời sinh viên của anh vẫn được các bạn trẻ truyền tay đọc, và một trong số đó là nhà thơ, nhà phê bình Đỗ Anh Vũ. Khi Vũ đọc lại bài Anh yêu em điều đó dĩ nhiên rồi của hơn 20 năm trước, Thanh rất cảm động và tâm thơ tạm lui sau trí báo vài thập kỷ dần trở lại vị trí trang trọng của mình.

Thời sinh viên, những từ “dĩ nhiên” lặp đi lặp lại nhiều lần trong câu “Anh yêu em điều đó dĩ nhiên rồi” để khẳng định chiều sâu của tình cảm thì ít mà để gắng che chắn bớt sự bồng bột thì nhiều. Láng máng nhớ nhà thơ tiền bối Bùi Hứa Hiệp có nhắc một câu, “văn xuôi càng đúng ngữ pháp càng tốt, còn thơ càng sai ngữ pháp càng tốt”. Nên tới khi gặp câu thơ “Nếu chiều hôm đó như anh đã”(Tháng 6), tôi thử chia chẻ hiện tượng ngữ pháp: “Như anh đã” tức là một hành động đã diễn ra trong quá khứ, vậy thì còn “nếu” gì nữa? Và lối viết thông thường của câu thơ sẽ là “chiều hôm đó anh đã”.

Cấu trúc ấy được lặp lại nhiều lần ở các câu đầu của mỗi khổ thơ sau: “Nếu mùa hôm đó như anh đã/ Nếu rừng hôm đó như anh đã”… Và ở khổ cuối cùng là: “Nếu thật, đã đành, không nếu nữa”. Hóa ra tất cả những cái “đã” ấy thực chất là giả định!

Anh đã chủ động sai không chỉ ngữ pháp mà cả ngữ nghĩa! Tôi men mén hiểu “cầu khiến” của anh không toại nguyện, bởi thực chất không có “nếu” cùng “như”, mà là “chiều hôm đó anh đã”. Vẻ như cảm xúc mạnh mẽ và chiều sâu của tình yêu “Chưa buồn nhưng nhớ đã mênh mông” khiến anh qua thực mà ngỡ như mơ, như Từ Thức rời động tiên không tin mình từng ở đó. Anh đã “đùa dai” khi nhiều lần lặp lại từ “đương nhiên” để nhấn nhá tính giả định, tính trong mơ của tiên cảnh ấy. Anh có cách làm mờ nhòe nghĩa độc đáo.

Thơ thời sinh viên của Nguyễn Tiến Thanh có khá nhiều lục bát, với những bài giờ tôi còn thuộc cả như Lục bát hoa đào và Lục bát trăng tròn. Trong tập Viễn ca chỉ còn chút dấu vết lục bát sinh viên ở những câu kiểu: “Gánh tình ra đợi người mua/Hẹn thề cũng bán mà chưa người cần”. Còn lại là những bài lục bát có vị thế ở mức vượt trội so với thơ tự do, dù số lượng không nhiều.

Nguyễn Tiến Thanh sử dụng hình ảnh thơ đa dạng. Cao tay hơn, anh có thể đặt các hình ảnh rất tương phản cạnh nhau. Những ước lệ tráng lệ như “rung chuyển sơn hà” được đặt cạnh cái vừa thất thểu vừa rẻ rúng như “thằng nhặt lá đá òa cơn mưa”. Hiện tượng này đã xuất hiện ở một bài lục bát rất hay là Tự khúc.

Cái cấu trúc “đời là…” không mới trong thơ, nhưng cách anh triển khai các hiện tượng ở mức độ phân kỳ, tương phản hoặc thậm chí đối nghịch thì rất mới.

Phần lớn chúng ta, cái xuất phát điểm khi đi học rồi mới đi làm khá đồng pha giữa cái bộc lộ bên ngoài là cuộc đời và cái âm thầm chi phối bên trong là số phận. Nhưng theo thời gian, sự đồng pha ấy mất dần, thể hiện dưới đủ dạng loại khác nhau, bất kể có phải nhà thơ hay không. Người thơ có cái thú vị là chiêm nghiệm, đúc kết và hệ thống hóa thành những tuyệt tác, chẳng hạn bài Tự khúc này.

Bài thơ bắt đầu bằng sự phân kỳ “lăn xa” của cái ống bơ số phận. Nhưng cái lăn xa ấy không phải kiểu bất thối chuyển bởi như thế chắc đời cũng đỡ nhiêu khê. Nó lại thế này: Đời là một bữa cơm trưa/Không ăn - sợ đói, ăn - chưa thấy cần…

Câu từ có duyên, lịch lãm, hào hoa…

Trong hai mươi năm không làm thơ, Thanh vẫn giấy bút hằng ngày bởi làm báo đó chứ. Nhưng cái giấy bút cho những gì thẳm sâu, có thể ngưng đọng và neo đậu thì mòn trơ không khác được!

Đi qua ngần ấy những trải nghiệm, tưởng chừng người thơ đã kiệt sức và cần kết bài, nhưng anh vẫn tiếp tục: Bể dâu rồi cũng ơ hờ/ Ngàn sau rồi cũng phút giờ này thôi. Câu lục là chung cục của không - thời gian trong ký ức và tâm linh con người; câu bát là điểm chót, thu vón và lặp lại của cả tương lai vô cùng xa. Vậy nó là phút giờ gì mà người thơ có thể chắc chắn từ xa đến thế? Nó là phút giờ nhận ra sự ngắn ngủi đến nhạt nhẽo của đời người: “Đời là một thoáng - đời trôi/Trôi rồi sẽ thấy rụng rơi tháng ngày/ Ra đi trời rộng sông dài/ Quay về thấy ngắn chẳng tày một gang”.

Cái “thu lại” một lần nữa của không - thời gian là sự nhấn mạnh cần thiết để thông điệp của nhà thơ có thể neo đậu trong tâm người đọc; khơi gợi và dẫn dắt cùng anh trên hành trình “quay về” muội lược dần những “tài, sắc, danh, thực, thùy” chả cần quá nhiều đang đè nặng chúng ta.

Cũng từ dấu mốc này, thiền tính đã xuất hiện trong nhiều bài thơ khác của Nguyễn Tiến Thanh. Sau đây là một số ví dụ: “Khổ nạn giống như một… công tắc điện/Bật sao đêm, và tắt mặt trời” (Dạ ca); “Đừng sợ hãi/Dù hoa nở để tàn phai” (Tự nhiên)…

Ở một câu khác, dù chỉ mới men mén tới các tiệm ngộ đầu tiên nhưng cho phép kỳ vọng về chuỗi giác ngộ triệt để của thi nhân trong tương lai: “Buồn là sắc sắc không không?/ Buồn là mê tỉnh, hưng vong, thịnh tàn?”.

Lục trần ấy vẫn thế, vẫn vừa sắc vừa không, trong hưng có vong, trong thịnh có tàn… nhưng cái buồn sẽ khác đi hoặc tiêu biến tùy thuộc lục căn của mỗi con người. Với thi nhân anh cũng dự phóng là: “Một mai giã biệt nhé buồn/Còn nghe chớp bể mưa nguồn tiễn đưa?...”.

Một nét thú vị của thơ Nguyễn Tiến Thanh là cái hay của anh dồn phần lớn vào một số bài. Những đặc điểm như câu từ có duyên, lịch lãm, hào hoa… hầu như bài nào cũng có. Nhưng sự bề thế, sum suê và toàn bích từ câu chữ cho tới cấu trúc lại rất tập trung. Có lẽ cũng hoàn toàn tùy duyên thôi chứ anh không chủ đích “bày hàng” cho gian hàng của mình trong triển lãm.

Tuổi còn tương đối trẻ mà đầu lại xanh, tôi tin rồi đây anh sẽ tiếp tục có nhiều sáng tác hay. Hai mươi năm im lặng ấy chỉ là để tập trung cho cú nén vĩ đại nhằm đẩy vệ tinh thơ Tiến Thanh vượt khỏi sức hút của từ trường Trái đất mà nhập vào quỹ đạo mênh mông.