Gìn giữ tiếng kèn A máp của người Co

VHO - Hằng ngày, bà Hồ Thị Dé (71 tuổi) dân tộc Co ở thôn Nguyên, xã Trà Hiệp, huyện Trà Bồng vẫn say mê thổi kèn a máp. Thời con gái, bà thường thổi kèn a máp những lúc nghỉ trưa trên nương rẫy hay trong những dịp lễ, Tết. Rồi khi chồng bà qua đời, bà xem kèn a máp là người bạn tri kỷ, tri âm.

Tìm về thôn Nguyên, xã Trà Hiệp trong cái nắng oi bức giữa trưa hè, ngồi dưới tán cây giữa núi rừng chúng tôi được nghe bà Dé thổi kèn a máp, kể về văn hóa của đồng bào Co nơi đây. Trong trang phục truyền thống của dân tộc Co bà Dé tấu nên những nốt nhạc du dương, ngân nga hòa với gió ngàn.

“Trong những năm tháng đất nước có chiến tranh, chị em người Co dùng tiếng kèn a máp để kêu gọi mọi người tham gia kháng chiến, tăng gia sản xuất, giúp đỡ bộ đội đánh giặc giữ làng. Trong thời bình, chị em phụ nữ Co dùng tiếng kèn amáp để tâm sự buồn vui và động viên nhau thi đua lao động sản xuất, xóa đói giảm nghèo...”, bà Dé chia sẻ.

Theo bà Hồ Thị Dé, kèn a máp dài khoảng 30cm, tiết diện bằng đầu nhọn của chiếc đũa ăn cơm. Một đầu để trống, đầu còn lại được bịt kín bằng sáp ong tạo lưỡi gà dài khoảng 2 phân, để khi thổi, hơi sẽ làm lưỡi gà rung lên, tạo nên những âm thanh rất đặc trưng của loại nhạc cụ này.

Tuy cách làm kèn a máp tương đối đơn giản nhưng để làm được kèn hội đủ các yếu tố về cung bậc âm thanh trầm, trung, cao và trên hết là trong đạt đến độ chuẩn là rất khó, hiện nay không còn nhiều người biết làm nhạc cụ này.

Loại kèn này không bền, chỉ sử dụng ba, bốn ngày là bỏ. Khi sử dụng phải ngâm vào nước để âm thanh hay hơn. Khi thổi thì lưỡi gà sẽ ép hơi và rung lên những âm thanh độc đáo.

“A máp là tên do người Co định danh và là loại cây mọc khắp nơi trên các sườn đồi, dưới những thung lũng nhỏ, nơi đồng bào Co định cư lâu đời. Còn người Kinh gọi a máp là cây dương xỉ”, bà Dé cho hay.

Đặc biệt, kèn a máp chỉ dành riêng cho phụ nữ, có thể một người thổi hoặc hai người cùng thổi. Nếu một người sử dụng: thì lấy hai tay úp lại nhau vào lỗ thoát hơi làm hộp cộng hưởng. Hai tay mở ra, úp lại tạo thành các âm thanh khác nhau. Nếu hai người sử dụng thì một người thổi một đầu kèn, người kia ngậm vào đầu kèn còn lại, dùng miệng làm hộp cộng hưởng. Người làm hộp cộng hưởng là người hát.

Nhưng tiếng hát đó không phải ai cũng hiểu vì âm thanh phát ra hòa trộn giữa tiếng người hát với tiếng sáo tạo nên âm điệu hết sức đặc biệt chỉ có người trong cuộc và người có kinh nghiệm mới thấu hiểu tiếng kèn muốn biểu đạt điều gì.

Giữa núi rừng bao la, tiếng kèn của bà Dé lúc thánh thót, lúc trầm ấm làm thổn thức lòng người. Bà Dé bảo, các bài thổi bằng kèn a máp bà đã đi biểu diễn nhiều nơi. Bà tự hào vì từ rừng quế Trà Bồng bà cùng Đoàn Nghệ nhân dân gian Quảng Ngãi biểu diễn giao lưu ở trong và ngoài nước.

Hoạt động văn hóa ý nghĩa này đã góp phần quảng bá hình ảnh quê hương, con người và giá trị văn hóa truyền thống của mảnh đất miền Trung Quảng Ngãi đến với bạn bè thế giới.

Công chức Văn hóa – Xã hội xã Trà Hiệp Hồ Văn Luận cho biết, dân tộc Co có nhiều loại hình dân ca phong phú, đa dạng, với những sắc thái riêng như các làn điệu xà ru, a giới; nhiều nhạc cụ như đàn brook, đàn ra ngoái, kèn a máp, sáo tà lía, chiêng, trống… và điệu múa ca đáo”. Hiện nay, ở huyện vùng cao Trà Bồng, ít người biết làm nhạc cụ a máp.

Thực hiện Nghị quyết 02 của Huyện ủy Trà Bồng về Bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa dân tộc thiểu số giai đoạn 2021-2025, định hướng đến năm 2030, thời gian qua, huyện đã tổ chức nhiều hoạt động văn hóa, văn nghệ, thể thao mang đậm bản sắc văn hóa truyền thống; giao lưu văn hóa giữa các dân tộc thông qua các hoạt động như ngày hội văn hóa các dân tộc, liên hoan cồng chiêng, đàn và hát dân ca; triển khai sưu tầm di sản văn hóa vật thể và phi vật thể trên địa bàn huyện.

“Lo sợ nhạc cụ a máp có nguy cơ bị thất truyền, khi những nghệ nhân dân tộc Co lớn tuổi lần lượt qua đời, bà Hồ Thị Dé đang truyền dạy cách thổi kèn a máp cho con cháu trong gia đình và lớp trẻ của làng. Bà Dé đã được tỉnh Quảng Ngãi đưa và danh sách xét tặng danh hiệu Nghệ nhân ưu tú lĩnh vực văn hóa di sản phi vật thể”, ông Luận cho biết.

Tiếng kèn a máp cất lên hòa với tiếng vi vu của gió ngàn giữa núi rừng hoang sơ, giữa thiên nhiên mơn mởn căng tràn sức sống mang lại cho người Co sự thanh thản trong tâm hồn, bỏ lại sau lưng những vất vả và tạm quên đi những bon chen, khó nhọc của cuộc sống thường ngày.