Bảo tồn nghi lễ cúng cơm mới của dân tộc Pà Thẻn

VHO - Là một trong số các dân tộc đặc biệt ít người, cộng đồng dân tộc Pà Thẻn lưu giữ và phát huy được nhiều phong tục tập quán truyền thống độc đáo, riêng có như lễ nhảy lửa, nghề dệt thổ cẩm và đặc biệt là các nghi lễ nông nghiệp.

Dân tộc Pà Thẻn chủ yếu sống bằng nghề nông. Tính đặc thù của sản xuất nông nghiệp khiến cho cuộc sống của họ vẫn phụ thuộc chủ yếu vào những yếu tố tự nhiên như thời tiết, môi trường. Điều này dẫn đến việc tổ chức các nghi lễ cầu xin sự phù hộ từ các linh vật như trời, đất, ma quỷ, thần thánh, nhằm mong muốn có một mùa màng bội thu với nhiều lúa, ngô, khoai, sắn...

 Mỗi năm, ngoài việc thực hiện các công việc sản xuất theo mùa, dân tộc Pà Thẻn không quên tổ chức các nghi lễ liên quan đến nông nghiệp, như lễ tra hạt, lễ mừng cơm mới, lễ giải hạn... nhằm tôn vinh và cầu xin sự phù hộ từ thần linh và tổ tiên cho gia đình và cộng đồng.

Lễ cúng cơm mới là một trong những nghi lễ truyền thống quan trọng của người dân tộc Pà Thẻn. Đây là dịp để cộng đồng tụ tập, cảm ơn thần linh và tạo ra một sự kết nối mạnh mẽ với đất đai. Nghi lễ này thể hiện sự tôn trọng, biết ơn và kính trọng đối với tổ tiên, thần linh và tự nhiên, cũng như tạo ra một không gian cho cộng đồng tụ tập và gắn kết. 

Việc giữ gìn và phát huy các tín ngưỡng nông nghiệp này không chỉ giữ cho văn hóa truyền thống của người Pà Thẻn sống mãi mà còn giúp duy trì và phát triển nền nông nghiệp bền vững trong cộng đồng.

Tuy nhiên, trong bối cảnh cuộc sống hiện đại, với sự phát triển công nghệ mạnh mẽ, việc bảo tồn và phát huy giá trị của lễ cơm mới đang đối diện với nhiều thách thức. 

Đối với người Pà Thẻn, tết cơm mới là lễ trọng, phải tổ chức chu đáo, với nhiều vật phẩm mang tính tín ngưỡng. Vào tháng 9 - 10 âm lịch, khi lúa trổ bông chín, người Pà Thẻn quan niệm rằng mỗi ruộng đều có ông bà tổ tiên quản lý, vì vậy đến khi lúa chín đi lấy lúa về làm lễ báo cáo tổ tiên, báo cáo lúa chín mời về nhà, khi nào đi cấy thì đi quản lý tiếp.

Lễ cúng cơm mới thường diễn ra vào đầu mùa màng mới, khi cây lúa đã được gieo trồng và cần sự ủng hộ của thần linh để có một mùa màng bội thuận. Thường vào tháng 9 âm lịch, sau khi lúa đã trổ bông chín. Người Pà Thẻn thường chọn một ngày tốt trong tháng để làm lễ.

Các thành viên trong gia đình tham gia chuẩn bị cho lễ cúng cơm mới. Người Pà Thẻn thường cúng cơm mới tại gia đình mình.

Lễ cúng cơm mới không chỉ là một nghi lễ tâm linh mà còn là cơ hội để cộng đồng Pà Thẻn tụ tập, gắn kết và bày tỏ lòng biết ơn đối với mùa màng mới và sự ban ơn của thần linh.

Một số đồ vật thường xuất hiện trong lễ cúng cơm mới của người Pà Thẻn ở Hà Giang gồm: Trang phục truyền thống; Bát cơm và đồ ăn; Chén rượu và rượu cúng:

Vào cuối tháng 9 - tháng 10 âm lịch, các gia đình thường chọn ngày tốt để thu hoạch lúa. Những gia đình nào lúa chín đều thì gặt lúa mới về phơi khô giã thành gạo nấu cơm làm lễ cúng cơm mới. Những gia đình lúa chưa chín hẳn, nếu chọn được ngày tốt chỉ cần lên nương hoặc ra ruộng chọn năm bông lúa mang về hấp trong nồi cơm, khi chín lấy ra đặt vào bát xếp vào mâm lễ cúng. 

Lễ cúng cơm mới tổ chức rất đơn giản. Chủ nhà sẽ đặt mâm cỗ ở bàn thờ dưới bếp. Trong lúc chờ hương hết, người vợ phải trực bên cạnh mâm lễ cúng. Sau đó người vợ sẽ đốt giấy tiền. 

 Sau khi cúng xong ở dưới nhà chuyển đến bàn thờ chính xong bê mâm về công bố tổ tiên hôm nay được ăn cơm mới. 

Khi đã cúng báo cáo các cụ trong nhà, mâm cỗ sẽ được chuyển ra ngoài trời để cúng những hồn ma chết ngoài đường, ngoài chợ. Người Pà Thẻn quan niệm rằng, những người chết ở ngoài đường hoặc chợ… linh hồn không được vào nhà nên phải cúng ngoài hè hoặc sân.

Sau khi lễ cúng xong, chủ nhà đem chia cơm cho chó, mèo ăn trước. Sau đó số cơm còn lại trong nồi sẽ được chia cho các thành viên trong gia đình. Cả gia đình sẽ cùng quây quần ăn cơm cùng nhau.

Trong suốt lễ cúng cơm mới, người dân thường tôn vinh thần linh, nhờ ơn lành và bảo vệ cho cộng đồng và mùa màng sắp tới. Lễ cúng còn là dịp để tôn vinh tổ tiên, những người đã cống hiến và giữ gìn truyền thống văn hóa của họ.

Lễ cơm mới không chỉ là một hoạt động ẩm thực mà còn là một di sản văn hóa, gắn kết cộng đồng và thể hiện sự tôn trọng đối với tự nhiên và linh thiêng. Tuy nhiên, trong bối cảnh thay đổi nhanh chóng, lễ cơm mới của người Pà Thẻn đang gặp phải một số vấn đề đáng báo động.

Do ảnh hưởng của văn hóa đô thị và sự phát triển công nghiệp, nhiều thanh thiếu niên người Pà Thẻn không còn quan tâm hoặc hiểu biết đầy đủ về lễ cúng cơm mới, dẫn đến nguy cơ mất dần giá trị truyền thống của nghi lễ này.

Bên cạnh đó, biến đổi khí hậu và lạm dụng tài nguyên tự nhiên đang gây ra sự suy giảm về sinh thái và sản xuất nông nghiệp của người Pà Thẻn, ảnh hưởng đến khả năng tổ chức và ý nghĩa của lễ cúng cơm mới.

Sự phát triển các dự án hạ tầng và mở rộng khu vực đất đai đang làm giảm diện tích đất canh tác truyền thống của người Pà Thẻn, gây ra sự mất mát về đa dạng sinh học và ảnh hưởng đến nguồn lương thực của người dân, từ đó sẽ cóa ít các hoạt động liên quan đến tín ngưỡng nông nghiệp. 

Những vấn đề này đều đòi hỏi sự chú ý và hành động kịp thời từ cộng đồng người Pà Thẻn cũng như các cơ quan chính phủ và phi chính phủ để bảo tồn và phát huy giá trị của lễ cúng cơm mới trong bối cảnh hiện đại.

Để bảo tồn và phát triển lễ cơm mới của người Pà Thẻn, cần một số biện pháp cụ thể như tăng cường giáo dục và tuyên truyền; thúc đẩy nghiên cứu và ghi chép; tạo ra các chính sách bảo vệ; khuyến khích sự tham gia của cộng đồng.

Bên cạnh đó, cần phải có sự hợp tác chặt chẽ giữa các cấp quản lý, các nhà nghiên cứu và cộng đồng, cùng với việc áp dụng các biện pháp cụ thể và hiệu quả. Chỉ thông qua những nỗ lực đồng lòng này, lễ cơm mới của người Pà Thẻn mới có thể được bảo tồn và phát triển trong thời đại hiện đại.

Các biện pháp bảo tồn và phát huy như việc ghi chép, nghiên cứu, hỗ trợ nông dân, giáo dục và tuyên truyền, xây dựng hệ thống giao thương cộng đồng và phát triển du lịch cộng đồng đều là những cách tiếp cận có thể mang lại hiệu quả trong việc bảo tồn và phát triển văn hóa nông nghiệp của người Pà Thẻn.