Bản trường ca về hào khí yêu nước Tư Mã Hai Đào

VHO - Giữa đại ngàn biên viễn, nơi núi non hùng vĩ bao bọc những bản làng yên bình, Lễ hội Mường Xia như một bản trường ca sống động về lịch sử và văn hóa, là dịp để đồng bào Thái tri ân công lao của vị tướng quân yêu nước Tư Mã Hai Đào - người đã bảo vệ biên cương, đánh tan quân xâm lược, mang lại cuộc sống bình yên cho vùng đất này.

 Là không gian linh thiêng, những điệu múa, tiếng chiêng, tiếng khèn hòa quyện trong sắc màu thổ cẩm rực rỡ, Lễ hội Mường Xia, xã Sơn Thủy (Thanh Hóa), từ huyền thoại của cha ông đến nhịp sống hôm nay, đã trở thành biểu tượng của niềm tự hào dân tộc, sức sống bền bỉ và khát vọng gìn giữ di sản văn hóa quý báu của cộng đồng nơi biên ải.

Huyền thoại vị tướng yêu nước

Theo Dư địa chí huyện Quan Sơn (cũ), tướng Tư Mã Hai Đào họ Hà, quê ở Mường Đào, xã Điền Quang (Bá Thước cũ), sớm mồ côi cha mẹ, sống nhờ chăn trâu cho nhà quan lang. Nhưng ở chàng trai ấy luôn sáng lên phẩm chất thông minh, hiếu học và đặc biệt là sự tinh thông võ nghệ.

Khi triều đình mở hội chiêu mộ anh tài, Hai Đào được quan lang tiến cử về kinh dự thi. Trên võ đài, ông liên tiếp giành chiến thắng, lọt vào “mắt xanh” của công chúa và được vua ban hôn. Không dừng lại ở đó, ông còn được đích thân thầy đồ truyền dạy văn võ để trở thành phò mã kiệt xuất.

Khi miền Tây xứ Thanh bị giặc ngoại xâm uy hiếp, Hai Đào dâng biểu xin vua cầm quân đi dẹp loạn. Với tài thao lược, ông đánh tan quân giặc, giải phóng vùng Tén Tằn, Mường Xia, được phong hàm Tư Mã. Sau chiến thắng, ông chọn Mường Xia làm thủ phủ vì địa hình hiểm yếu, thuận lợi phòng thủ và phát triển giao thương. Cuộc đời ông gắn liền với nơi đây cho đến khi mất, để lại trong lòng nhân dân hình ảnh một vị thần bảo hộ, người mang lại cuộc sống thanh bình và ấm no.

Lễ hội Mường Xia vì thế không chỉ đơn thuần là hoạt động văn hóa, mà còn là nghi lễ tri ân, tưởng nhớ công lao tiền nhân, nơi lịch sử và tín ngưỡng hòa quyện, làm nên bản sắc riêng của miền biên giới. Lễ hội Mường Xia được cộng đồng dân tộc Thái huyện Quan Sơn (cũ) gìn giữ qua nhiều thế hệ. Dù thời gian có thể làm đổi thay hình thức tổ chức để phù hợp với nhịp sống hiện đại, nhưng các giá trị cốt lõi về tín ngưỡng và văn hóa, nghệ thuật vẫn được bảo lưu trọn vẹn.

Trong những ngày hội, núi rừng Mường Xia rộn ràng tiếng chiêng, tiếng trống, tiếng khèn. Người dân trong những bộ váy áo thổ cẩm sặc sỡ, cùng rước lễ vật, múa khèn, múa sạp… tạo nên không gian lễ hội vừa linh thiêng, vừa rộn ràng, vui nhộn. Không chỉ của riêng đồng bào Thái, lễ hội còn là dịp giao lưu văn hóa giữa các dân tộc anh em như Kinh, Mường, cũng như bà con vùng Mường Đào, Mường Bén, Mường Xôi (tỉnh Hủa Phăn, Lào).

Đặc biệt, vào năm 2022, Lễ hội Mường Xia được Bộ VHTTDL vinh danh là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, đánh dấu một bước ngoặt quan trọng không chỉ trong lòng người dân xã Sơn Thủy và huyện Quan Sơn (cũ), mà còn mở ra một chặng đường mới để lan tỏa những giá trị văn hóa đặc sắc, đưa hình ảnh miền biên viễn đến gần hơn với bạn bè trong và ngoài nước. Lãnh đạo phòng Văn hóa - Xã hội UBND xã Sơn Thủy bày tỏ: “Danh hiệu Di sản quốc gia là niềm vinh dự lớn lao, nhưng cũng đặt lên vai chúng tôi một trọng trách lớn lao: Gìn giữ, phục dựng và truyền dạy những giá trị nguyên bản của lễ hội cho các thế hệ mai sau”.

Để hiện thực hóa trách nhiệm đó, xã Sơn Thủy đang dày công lập hồ sơ di sản, phục dựng lại những nghi lễ cổ xưa, đồng thời mời gọi các già làng, nghệ nhân đưa lớp trẻ vào thế giới âm thanh của tiếng chiêng, điệu múa thổ cẩm và khơi dậy tình yêu với văn hóa, những giá trị thiêng liêng mà cha ông để lại.

Trường học trên địa bàn cũng tích cực lồng ghép câu chuyện về tướng Tư Mã Hai Đào và Lễ hội Mường Xia vào các hoạt động ngoại khóa, để học sinh không chỉ hiểu sâu sắc về lịch sử mà còn tự hào giữ gìn di sản quê hương, để những tiếng chiêng, điệu múa ấy sẽ mãi ngân vang trong tim mỗi người. 

Di sản sống và cơ hội phát triển

Lễ hội Mường Xia không chỉ là một phần của di sản văn hóa mà còn là biểu tượng sống động của niềm tự hào và tình yêu sâu sắc với những giá trị truyền thống. Người dân bản Mường Xia, như chị Lò Thị Phượng, luôn giữ gìn tình cảm đặc biệt với bản sắc quê hương: “Mỗi dịp lễ hội, dù con cháu có đi làm ăn xa cũng cố gắng trở về. Đây là dịp tri ân tổ tiên, gặp gỡ bà con và nhắc nhở nhau không quên cội nguồn. Tôi tự hào vì lễ hội quê mình được nhiều người biết đến”.

Không chỉ là việc bảo tồn, Lễ hội Mường Xia còn trở thành cơ hội phát triển du lịch cộng đồng, một hướng đi bền vững giúp người dân nơi đây làm giàu từ chính di sản văn hóa của mình. Nhiều gia đình đã đầu tư vào việc xây dựng homestay, mở dịch vụ ẩm thực dân tộc, tổ chức các trải nghiệm dệt thổ cẩm, giã bánh dày, uống rượu cần, múa sạp… để phục vụ du khách.

Anh Trần Công Nho, một du khách đến từ phường Hạc Thành (Thanh Hóa) chia sẻ: “Lần đầu tham dự Lễ hội Mường Xia, tôi rất ấn tượng với không gian lễ hội vừa thiêng liêng, vừa đậm đà bản sắc. Những nghi lễ rước lễ vật, tiếng chiêng vang vọng giữa núi rừng và các điệu múa dân tộc khiến tôi xúc động. Tôi sẽ giới thiệu cho bạn bè để mọi người cùng trải nghiệm”.

Giữa không gian linh thiêng của miền biên viễn, chính quyền địa phương hiện đang nỗ lực khôi phục và làm mới những giá trị văn hóa lâu đời. Các công trình nâng cấp cơ sở hạ tầng, cải tạo đền thờ tướng Tư Mã Hai Đào, cùng việc phục dựng các điệu múa, bài hát, nghi lễ cổ xưa không chỉ nhằm tôn vinh truyền thống mà còn tạo nên những dấu ấn nghệ thuật độc đáo, khiến du khách như lạc vào một không gian huyền bí, đầy sức sống.

Lễ hội Mường Xia, qua đó, không chỉ là một sản phẩm văn hóa đặc sắc mà còn là bức tranh sinh động của miền đất Sơn Thuỷ - nơi văn hóa và thiên nhiên hòa quyện, tạo dựng một hình ảnh tuyệt đẹp về sự đậm đà bản sắc và tiềm năng chưa được khám phá. Đặc biệt, vào năm 2025, UBND tỉnh Thanh Hóa đã chính thức xếp hạng đền thờ Tư Mã Hai Đào là di tích lịch sử cấp tỉnh, mở ra cơ hội bảo tồn và phát huy di sản văn hóa quý giá, như một dòng suối trong lành nuôi dưỡng tâm hồn các thế hệ mai sau.