Làm chủ AI để phát triển bền vững

VHO - Trí tuệ nhân tạo (AI) đang mở ra cả những cơ hội chưa từng có và đi kèm là những thách thức mang tính “sống còn” mà các cơ quan báo chí, truyền thông phải đối mặt.

 Việc làm chủ và ứng dụng AI một cách có trách nhiệm trong lĩnh vực này không còn là lựa chọn, mà là yêu cầu buộc các tòa soạn phải chủ động thích ứng để nâng cao hiệu quả hoạt động báo chí, phát triển bền vững trong kỷ nguyên số.

Định hình lại cách vận hành

Sự bùng nổ của khoa học công nghệ, chuyển đổi số và AI với những đột phá chưa từng có trong lịch sử đang tạo nên những thay đổi mang tính cách mạng trong các lĩnh vực của đời sống xã hội, đồng thời tạo ra chuyển biến căn bản trong lĩnh vực báo chí và truyền thông, một lĩnh vực có vai trò đặc biệt quan trọng trong việc kiến tạo niềm tin, định hướng dư luận và củng cố nền tảng tư tưởng, đạo đức của xã hội.

PGS.TS Dương Trung Ý, Phó Giám đốc Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh nhận định, AI đang định hình lại cách các tòa soạn sản xuất, phát hành, sử dụng các ấn phẩm báo chí, cũng như cách thức tổ chức hoạt động của các cơ quan báo chí, truyền thông và phương thức tác nghiệp của những người làm báo.

Cho rằng báo chí với sứ mệnh thông tin trung thực, khách quan không nằm ngoài sự tác động của trí tuệ nhân tạo, PGS.TS Đinh Thị Thu Hằng, Viện trưởng Viện Báo chí - Truyền thông (Học viện Báo chí và Tuyên truyền) phân tích, AI trong hoạt động báo chí đã thể hiện những tác dụng, lợi ích to lớn. Cụ thể, AI hỗ trợ sáng tạo nội dung đa dạng từ văn bản, hình ảnh đến video, âm thanh. AI cũng giúp tự động hóa các thao tác thủ công lặp lại như chuyển đổi lời nói thành văn bản, tóm tắt, dịch thuật thậm chí là lên lịch đăng bài. Nhờ AI, đội ngũ những người làm báo có thể tăng tốc độ trong thu thập, phân tích dữ liệu, gợi ý tiêu đề, khung bài viết, tối ưu công cụ tìm kiếm, giúp nhà báo tập trung vào sáng tạo.

AI còn giúp đáp ứng nhu cầu công chúng, thúc đẩy sự gắn kết giữa công chúng và cơ quan báo chí, bằng cách phân tích dữ liệu lớn, cá nhân hóa trải nghiệm đọc và tương tác qua chatbot. Việc sử dụng AI không chỉ nâng cao chất lượng phục vụ công chúng mà còn góp phần xây dựng mối quan hệ tương tác hai chiều, tăng sự gắn kết và lòng tin giữa người dân với cơ quan báo chí. AI cũng giúp phân tích dữ liệu lớn, nhận diện xu hướng dư luận, phát hiện chủ đề nóng và dự đoán tin giả. Ngoài ra, AI hỗ trợ kiểm chứng thông tin bằng cách đối chiếu dữ liệu từ nhiều nguồn, phân tích ngôn ngữ tự nhiên để phát hiện sai lệch và nhận diện deepfake, góp phần nâng cao tính xác thực của thông tin…

Cơ hội, tiện ích và… rủi ro

Mặc dù mang lại nhiều cơ hội phát triển cùng tiện ích nhưng việc ứng dụng AI trong báo chí Việt Nam cũng đối mặt với không ít khó khăn và cả rủi ro. PGS.TS Đinh Thị Thu Hằng chỉ rõ, hạn chế đầu tiên đến từ nguồn lực để làm chủ công nghệ. Nhiều cơ quan báo chí, đặc biệt là các đơn vị quy mô vừa và nhỏ chưa có đủ hạ tầng kỹ thuật, nhân lực chuyên môn cũng như tài chính để đầu tư vào các giải pháp AI hiện đại. Chi phí đầu tư cao cho phần cứng, phần mềm và nhân sự chuyên môn càng làm gia tăng khoảng cách giữa báo chí trung ương và địa phương trong ứng dụng chuyển đổi số cũng như AI.

Thêm vào đó, sự thiếu hụt nhân lực báo chí vừa giỏi chuyên môn, vừa am hiểu công nghệ AI, do phần lớn được đào tạo theo phương pháp truyền thống cũng là một rào cản lớn. Điều này đặt ra yêu cầu cấp thiết về việc đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ phóng viên, biên tập viên không chỉ giỏi nghiệp vụ mà còn phải thành thạo công nghệ để thích ứng với môi trường báo chí hiện đại.

Ông Lee Byung Hwa, Giám đốc khu vực châu Á, Giám đốc quốc gia Cơ quan Hợp tác quốc tế Hàn Quốc (KOICA) tại Việt Nam nhấn mạnh, AI đang tạo ra sự thay đổi căn bản trong phương thức sản xuất và truyền tải thông tin, đặt ra những thách thức mới đối với vai trò của người làm báo và các chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp.

Giữa “cơn lũ” thông tin trong thời đại AI, tính chính xác, độ tin cậy và tính công cộng của thông tin trở nên quan trọng hơn bao giờ hết. Ông Lee Byung Hwa cảnh báo rằng, nếu công nghệ AI không được sử dụng theo những nguyên tắc đạo đức, độ tin cậy của thông tin có thể bị suy giảm và sự chia rẽ xã hội có thể trở nên trầm trọng hơn. Ngược lại, nếu được sử dụng đúng cách, AI có thể phản ánh tiếng nói của nhiều tầng lớp và góp phần xây dựng một xã hội minh bạch, bao trùm.

Theo kết quả khảo sát của sáng kiến JournalismAI thuộc Trường Kinh tế và Khoa học chính trị London (Anh) thực hiện năm 2023, tại hơn 100 tổ chức truyền thông thuộc 46 quốc gia về việc sử dụng AI và các công nghệ liên quan cho thấy, 60% tổ chức truyền thông lo ngại về rủi ro đạo đức của AI liên quan đến tính chính xác, công bằng và minh bạch.

Tại Việt Nam, ThS Lê Thị Thoa, giảng viên truyền thông Trường Khoa học Liên ngành và Nghệ thuật (ĐHQGHN) đã chỉ ra những nguy cơ cụ thể gồm nguy cơ vi phạm quyền riêng tư và bảo vệ dữ liệu do AI thu thập và phân tích thông tin cá nhân quy mô lớn; thiên vị thuật toán nếu dữ liệu “huấn luyện” chứa định kiến; thiếu minh bạch về cách AI thu thập, sử dụng dữ liệu và kiểm duyệt nội dung.

Ngoài ra, việc xác định trách nhiệm khi AI gây tác động tiêu cực (tin giả, tổn hại tâm lý) cũng trở nên phức tạp. AI có thể lan truyền thông tin sai lệch, deepfake, thao túng dư luận. Việc tiếp xúc liên tục với nội dung cá nhân hóa có thể tạo “bong bóng bộ lọc”, hạn chế góc nhìn của công chúng. Sự gia tăng chatbot và nội dung AI cũng làm giảm tương tác với người thật trong quá trình tiếp nhận thông tin. Nghiêm trọng hơn, AI có thể bị lạm dụng bởi các thế lực thù địch để chống phá nền tảng tư tưởng của Đảng và Nhà nước, gây xói mòn niềm tin và mất ổn định xã hội…

Phát triển đi đôi với quản lý

Theo Thứ trưởng Thường trực Bộ VHTTDL Lê Hải Bình, tại Việt Nam, báo chí luôn được xác định là lực lượng quan trọng trong việc truyền tải thông tin chính thống, định hướng dư luận xã hội, bảo vệ nền tảng tư tưởng và giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc. Nhà nước đặc biệt coi trọng vai trò này và luôn tạo điều kiện để báo chí thích ứng với những thay đổi về công nghệ, môi trường truyền thông và nhu cầu thông tin.

Từ góc độ quản lý nhà nước, Thứ trưởng Thường trực Lê Hải Bình đưa ra ba định hướng trọng tâm mang tính chiến lược nhằm đảm bảo hệ thống báo chí phát triển lành mạnh, hoạt động đúng tôn chỉ, mục đích và đáp ứng yêu cầu của thời đại số. Trong đó, tập trung hoàn thiện khuôn khổ pháp lý trong lĩnh vực báo chí và truyền thông số, đặc biệt là các quy định liên quan đến nội dung do AI tạo ra; xác lập rõ trách nhiệm pháp lý của tổ chức, cá nhân trong việc sử dụng AI. Đồng thời, xây dựng cơ chế quản lý nhằm bảo đảm an toàn thông tin và môi trường truyền thông lành mạnh. Bên cạnh đó, tạo điều kiện và có chính sách hỗ trợ cho các cơ quan báo chí trong việc ứng dụng công nghệ số, nhất là trí tuệ nhân tạo vào quy trình sản xuất và phân phối nội dung; chỉ đạo xây dựng bộ quy tắc đạo đức, tiêu chuẩn kỹ thuật trong việc ứng dụng AI, bảo đảm tính minh bạch, trách nhiệm và phục vụ lợi ích công.

Hơn nữa, phải ưu tiên nâng cao năng lực số cho đội ngũ người làm báo; chỉ đạo xây dựng các chương trình đào tạo lại, đào tạo chuyên sâu, tăng cường hợp tác với các cơ sở đào tạo, viện nghiên cứu và doanh nghiệp công nghệ để hình thành nguồn nhân lực báo chí có khả năng thích ứng nhanh với chuyển đổi số và xu thế truyền thông hiện đại. Thứ trưởng Lê Hải Bình cũng đặc biệt nhấn mạnh vai trò của các cơ sở đào tạo báo chí - truyền thông trong việc đào tạo đội ngũ làm báo có phẩm chất, kỹ năng và tư duy phù hợp với thời đại trí tuệ nhân tạo. Sự đổi mới từ hệ thống đào tạo chính là nền tảng vững chắc để ngành báo chí không chỉ theo kịp mà còn chủ động dẫn dắt trong kỷ nguyên số.

Có thể nói, nhân lực là yếu tố quyết định. Chỉ khi đội ngũ làm báo được trang bị đầy đủ về năng lực công nghệ, đạo đức nghề nghiệp và tư duy độc lập thì AI mới trở thành công cụ hỗ trợ, chứ không phải thay thế con người.

Trước những cơ hội và thách thức trên, PGS.TS Phạm Minh Sơn, Giám đốc Học viện Báo chí và Tuyên truyền nhận định, việc làm chủ AI phải phục vụ đắc lực cho mục tiêu xây dựng nền báo chí, truyền thông hiện đại, chuyên nghiệp, nhân văn, thích ứng nhanh chóng với sự phát triển của khoa học, công nghệ. Là cơ sở đào tạo và nghiên cứu khoa học hàng đầu của Việt Nam trong lĩnh vực báo chí, truyền thông và các ngành khoa học xã hội nhân văn khác, Học viện Báo chí và Tuyên truyền nhận thức sâu sắc trách nhiệm tiên phong trong việc nghiên cứu, làm rõ những vấn đề lý luận và thực tiễn đặt ra từ sự phát triển của AI.

Nhiều chuyên gia cũng cho rằng, các cơ quan báo chí hiện nay phải xây dựng chiến lược chuyển đổi số, ưu tiên ứng dụng AI vào sản xuất và phân phối nội dung để tăng hiệu quả và phát hiện tin giả. Để khai thác tối đa tiềm năng của AI một cách có trách nhiệm, ThS Lê Thị Thoa đề xuất phải giải quyết các vấn đề đạo đức và thiết lập các nguyên tắc ứng xử rõ ràng.

Bằng cách ưu tiên công chúng, độc giả, con người, đảm bảo tính minh bạch, công bằng và trách nhiệm giải trình, chúng ta có thể hướng tới một tương lai nơi AI phục vụ lợi ích chung, xây dựng một không gian báo chí số - truyền thông số an toàn, lành mạnh và đáng tin cậy cho tất cả mọi người. Việc liên tục đối thoại, nghiên cứu và điều chỉnh các nguyên tắc trong bối cảnh công nghệ không ngừng phát triển là yếu tố then chốt để đảm bảo sự phát triển bền vững và có đạo đức của AI trong lĩnh vực báo chí.