Giải pháp phát triển văn hóa số trong hệ thống báo chí

VHO - Để phát huy vai trò nền tảng của văn hóa số, hệ thống báo chí cần triển khai đồng bộ nhiều giải pháp nhằm xây dựng và củng cố văn hóa số trong nội tại mỗi cơ quan báo chí cũng như toàn ngành.

Những giải pháp trọng tâm

Thứ nhất, nâng cao nhận thức và quyết tâm về văn hóa số trong đội ngũ lãnh đạo và người làm báo. Văn hóa số trước hết phải được hiểu đúng và coi trọng từ cấp quản lý cao nhất đến từng phóng viên, biên tập viên. Các cơ quan chủ quản báo chí cần quán triệt sâu sắc quan điểm rằng chuyển đổi số báo chí không chỉ là đổi mới công nghệ mà cốt lõi là đổi mới tư duy, xây dựng văn hóa làm báo mới. Người đứng đầu cơ quan báo chí phải thật sự tiên phong, trực tiếp chỉ đạo lộ trình chuyển đổi số, truyền cảm hứng cho nhân viên về tầm quan trọng của văn hóa số. Thực tế triển khai Chiến lược Chuyển đổi số báo chí cho thấy vai trò tiên phong của lãnh đạo và sự thay đổi tư duy làm báo là yếu tố quyết định thành bại. Mỗi tòa soạn nên có chương trình đào tạo, sinh hoạt chuyên đề để nâng cao nhận thức cho toàn thể phóng viên, biên tập về giá trị, chuẩn mực và kỹ năng trong môi trường số. Khi tất cả cùng hiểu rằng văn hóa số là “luồng gió mới” giúp báo chí phát triển chuyên nghiệp, hiện đại, họ sẽ tự giác và chủ động hơn trong việc thích ứng với cái mới.

Thứ hai, xây dựng môi trường văn hóa làm việc số trong các tòa soạn. Một môi trường khuyến khích đổi mới sáng tạo, đề cao tinh thần dám nghĩ dám làm sẽ nuôi dưỡng văn hóa số mạnh mẽ. Các tòa soạn cần điều chỉnh quy trình tác nghiệp theo hướng “số hóa”: Ứng dụng các nền tảng quản lý nội dung số, làm việc nhóm qua mạng, chia sẻ dữ liệu dùng chung thay vì làm việc kiểu phân mảnh. Bên cạnh đó, khuyến khích hình thành nhóm sáng tạo số ngay trong tòa soạn, nơi quy tụ những nhân sự trẻ, am hiểu công nghệ để thử nghiệm các ý tưởng mới (ví dụ: Sản xuất podcast, video tương tác, khai thác AI trong làm báo...). Việc trao quyền cho phóng viên thử nghiệm các mô hình báo chí mới, chấp nhận những thất bại nhỏ để học hỏi sẽ tạo nên một văn hóa đổi mới liên tục. Song song, cần duy trì và cập nhật bộ quy tắc đạo đức nghề nghiệp cho người làm báo trong thời đại số (như quy tắc sử dụng mạng xã hội đối với nhà báo) nhằm đảm bảo dù hình thức tác nghiệp thay đổi nhưng giá trị cốt lõi của báo chí - tính trung thực, chính xác, nhân văn - luôn được giữ vững.

Thứ ba, chú trọng đào tạo, bồi dưỡng kỹ năng số và năng lực sáng tạo cho đội ngũ phóng viên, biên tập viên. Con người là chủ thể của văn hóa, do đó phát triển văn hóa số phải gắn liền với phát triển nhân lực số chất lượng cao trong lĩnh vực báo chí. Các cơ quan báo chí cần xây dựng kế hoạch đào tạo dài hạn về kỹ năng số: Từ kỹ năng thu thập và xử lý dữ liệu, kỹ thuật làm báo đa phương tiện, đến kỹ năng tương tác với độc giả trên môi trường mạng. Theo Chiến lược Chuyển đổi số báo chí đến 2025, mục tiêu đặt ra là 100% lãnh đạo, cán bộ, phóng viên, biên tập viên được đào tạo, bồi dưỡng kiến thức, kỹ năng về chuyển đổi số báo chí. Đây là một mục tiêu thách thức nhưng hoàn toàn cần thiết để đội ngũ người làm báo có thể làm chủ công nghệ mới và tự tin sáng tạo. Ngoài ra, cần thúc đẩy học hỏi kinh nghiệm quốc tế, trao đổi nghiệp vụ với các nền báo chí số phát triển, qua đó tiếp thu những yếu tố văn hóa số tiên tiến. Mặt khác, các giải thưởng, cuộc thi báo chí về đề tài chuyển đổi số cũng nên được tổ chức thường xuyên, tạo sân chơi lành mạnh khuyến khích tinh thần sáng tạo số trong giới báo chí.

Thứ tư, đẩy mạnh sản xuất các sản phẩm và nội dung báo chí góp phần xây dựng văn hóa số cho công chúng. Như đã phân tích, báo chí có vai trò không nhỏ trong định hình văn hóa số xã hội thông qua chức năng thông tin, giáo dục. Vì vậy, một giải pháp quan trọng là các cơ quan báo chí cần chủ động lồng ghép nội dung về văn hóa số vào dòng chảy thông tin hằng ngày. Cụ thể, tăng cường các chuyên trang, chuyên mục về kỹ năng số, văn minh mạng, phản ánh cả mặt tích cực lẫn những vấn đề nảy sinh trong đời sống số. Những chiến dịch truyền thông diện rộng về phòng chống tin giả, bảo vệ trẻ em trên mạng, an ninh mạng... cần tiếp tục thực hiện với hình thức sáng tạo, thu hút người dân tham gia. Thực tế trong giai đoạn dịch Covid-19, báo chí đã làm rất tốt vai trò này khi đồng loạt triển khai các chuyên mục “chống tin giả”, “hiểu đúng về vắcxin” trên nhiều nền tảng, qua đó vừa ổn định tâm lý xã hội, vừa nâng cao nhận thức về văn hóa ứng xử trong đại dịch. Bài học đó cho thấy báo chí nên thường xuyên tổ chức các chiến dịch truyền thông về văn hóa số (ví dụ: Tháng an toàn thông tin, Tuần lễ kỹ năng số quốc gia...), phối hợp với các Bộ, ngành liên quan để tạo hiệu ứng lan tỏa rộng khắp. Mỗi sản phẩm báo chí khi truyền tải thông điệp tích cực, cổ vũ cái hay cái đẹp trên mạng sẽ góp phần bồi đắp những giá trị tốt đẹp cho cộng đồng người dùng internet.

Thứ năm, hoàn thiện cơ chế, chính sách hỗ trợ báo chí phát triển văn hóa số. Về phía cơ quan quản lý nhà nước, cần sớm ban hành những hướng dẫn và tiêu chí cụ thể nhằm xây dựng môi trường văn hóa trong cơ quan báo chí thời chuyển đổi số. Ví dụ, Ban Tuyên giáo và Dân vận Trung ương, Bộ VHTTDL cùng Hội Nhà báo Việt Nam có thể xây dựng bộ tiêu chí đánh giá “Cơ quan báo chí đạt chuẩn văn hóa số”, làm căn cứ khen thưởng những đơn vị thực hiện tốt. Tiếp tục triển khai phong trào “Xây dựng môi trường văn hóa trong các cơ quan báo chí” do Hội Nhà báo Việt Nam phát động, nhưng bổ sung nội dung về văn hóa số (như văn hóa sử dụng mạng xã hội, ứng dụng công nghệ trong tác nghiệp...). Bên cạnh đó, Nhà nước cần có chính sách đầu tư, hỗ trợ về hạ tầng và tài chính để báo chí thực hiện chuyển đổi số, bởi lẽ công nghệ tiên tiến là phương tiện không thể thiếu để nuôi dưỡng văn hóa sáng tạo trong báo chí. Nghị quyết 57 đã giao nhiệm vụ huy động nguồn lực, bố trí đủ kinh phí cho chuyển đổi số quốc gia, trong đó báo chí cũng là lĩnh vực được ưu tiên. Do đó, việc hiện thực hóa các đề án hỗ trợ chuyển đổi số báo chí (ví dụ: Hỗ trợ các địa phương xây dựng tòa soạn hội tụ, đào tạo nhân lực số cho báo chí địa phương) cần được đẩy nhanh. Khi có sự hậu thuẫn về chính sách và nguồn lực, các cơ quan báo chí sẽ thêm điều kiện thuận lợi để xây dựng văn hóa số vững mạnh từ bên trong.

Tất cả những giải pháp trên đều hướng đến mục tiêu chung: Hình thành trong hệ thống báo chí một văn hóa số tích cực, chủ động và sáng tạo. Văn hóa số đó phải vừa kế thừa được giá trị tốt đẹp của văn hóa báo chí cách mạng Việt Nam (bản lĩnh chính trị vững vàng, tính nhân văn, phụng sự Tổ quốc và nhân dân), vừa kết tinh được tinh thần thời đại mới (nhanh nhạy với cái mới, sáng tạo không ngừng, gắn kết cộng đồng mạng). Đây chính là nền tảng để báo chí Việt Nam chuyển đổi số thành công và bền vững.

Mối quan hệ giữa văn hóa số và chuyển đổi số báo chí

Chuyển đổi số báo chí và văn hóa số có mối quan hệ biện chứng, gắn bó chặt chẽ như hai mặt của một quá trình. Văn hóa số được ví như “phần hồn”, còn chuyển đổi số là “phần xác” trong công cuộc hiện đại hóa báo chí. Nếu coi chuyển đổi số báo chí là mục tiêu, thì văn hóa số chính là điều kiện tiên quyết để đạt được mục tiêu ấy; ngược lại, quá trình chuyển đổi số sẽ liên tục bồi đắp và hoàn thiện văn hóa số trong lĩnh vực báo chí.

Trước hết, văn hóa số là nền tảng tinh thần để chuyển đổi số báo chí diễn ra thuận lợi và thành công. Kinh nghiệm cho thấy, nhiều dự án ứng dụng công nghệ trong tòa soạn bị thất bại không phải do công nghệ, mà do rào cản văn hóa và thói quen của con người. Để một quy trình làm báo mới dựa trên số hóa được chấp nhận, đòi hỏi phải có tư duy cởi mở, sẵn sàng thay đổi từ lãnh đạo đến phóng viên. Văn hóa số tạo ra tư duy đó, tư duy dám nghĩ dám làm, dám thay đổi để tốt hơn.

Như một nhà nghiên cứu đã chỉ ra: “Để công cuộc chuyển đổi số trở thành một phần tất yếu của cuộc sống, trước hết, cần quan tâm xây dựng văn hóa số”. Phát triển văn hóa số trong báo chí đồng nghĩa với việc hun đúc một tinh thần đổi mới liên tục, kích thích khát vọng vươn lên làm chủ công nghệ của tập thể tòa soạn. Khi mọi người cùng chung một tầm nhìn về tương lai số, cùng chia sẻ những giá trị như sáng tạo, hợp tác, minh bạch, lấy độc giả làm trung tâm, thì việc triển khai kỹ thuật số mới thực sự hiệu quả. Có thể nói, văn hóa số chính là động lực bên trong thúc đẩy chuyển đổi số báo chí. Nó giúp giảm thiểu lực cản, phá vỡ tâm lý e dè, đồng thời tạo xung lực mới, khí thế mới trong toàn ngành như tinh thần Nghị quyết 57 đã nêu.

Ngược lại, chuyển đổi số là môi trường thử thách và khẳng định văn hóa số. Trong quá trình triển khai các dự án số hóa, những giá trị văn hóa số sẽ được kiểm nghiệm và củng cố. Chẳng hạn, khi tòa soạn áp dụng hệ thống quản trị nội dung tập trung hay sản xuất tin bài trên nền tảng đa phương tiện, sự phối hợp liên phòng ban, liên bộ phận trở nên mật thiết hơn bao giờ hết, qua đó văn hóa hợp tác, chia sẻ hình thành bền vững hơn. Hay khi phóng viên được giao nhiệm vụ học hỏi sử dụng AI để hỗ trợ viết tin, nhiều người ban đầu bỡ ngỡ, thậm chí hoài nghi; nhưng qua quá trình làm quen và thấy hiệu quả, họ dần chấp nhận

 và điều chỉnh nhận thức - văn hóa chấp nhận cái mới được nuôi dưỡng. Mỗi sáng kiến số thành công sẽ củng cố niềm tin vào giá trị của đổi mới, làm giàu thêm “chất liệu” cho văn hóa số của tòa soạn. Mặt khác, những vấp váp trong chuyển đổi số (ví dụ: Đưa tin nhanh trên mạng xã hội nhưng chưa kiểm chứng chặt chẽ dẫn đến sai sót) cũng là bài học quý để báo chí tự điều chỉnh, tự thanh lọc văn hóa của mình (nhấn mạnh trở lại nguyên tắc kiểm chứng, trách nhiệm giải trình...). Như vậy, chuyển đổi số và văn hóa số bổ sung, hoàn thiện lẫn nhau: Càng chuyển đổi, báo chí càng nhận thức sâu hơn về những giá trị cần có trong thời đại số; và càng thấm nhuần văn hóa số, báo chí càng chuyển đổi thành công hơn.

Một minh chứng rõ nét cho mối quan hệ này là Chiến lược Chuyển đổi số báo chí đến năm 2025, tầm nhìn 2030 do Thủ tướng phê duyệt (Quyết định 348/QĐ-TTg). Chiến lược đã đề ra cả mục tiêu kỹ thuật lẫn mục tiêu văn hóa, con người. Về kỹ thuật, phấn đấu đến 2025, 100% cơ quan báo chí vận hành tòa soạn hội tụ, đẩy mạnh đưa nội dung lên các nền tảng số, ứng dụng trí tuệ nhân tạo, v.v... Song song, chiến lược yêu cầu 100% lãnh đạo và phóng viên được đào tạo kỹ năng số, coi đây là chỉ tiêu bắt buộc. Đặc biệt, một trong bảy nhóm giải pháp triển khai chiến lược là “nâng cao nhận thức, tăng cường tuyên truyền” về vai trò cấp thiết của chuyển đổi số báo chí, thể hiện vai trò tiên phong của cơ quan chủ quản và người đứng đầu trong thay đổi tư duy làm báo, đổi mới sáng tạo.

Rõ ràng, các nhà hoạch định chính sách đã nhận thức rất rõ: Muốn chuyển đổi số báo chí thành công cần đồng thời chuyển đổi về “văn hóa làm báo” mà biểu hiện cụ thể là nhận thức, kỹ năng, thói quen, tinh thần của những người tham gia. Điều này cũng phù hợp với Nghị quyết 57-NQ/TW khi đề cập nhiệm vụ “nâng cao nhận thức, đột phá về đổi mới tư duy” và phát huy “tinh thần sáng tạo, dám nghĩ, dám làm” trong toàn xã hội cho sự nghiệp chuyển đổi số. Bởi suy đến cùng, công nghệ có tối tân đến đâu cũng cần con người vận hành, và con người chỉ vận hành tốt khi có một nền tảng văn hóa phù hợp.

Từ mối quan hệ hữu cơ nói trên, có thể rút ra bài học quan trọng: Trong mọi kế hoạch chuyển đổi số báo chí, yếu tố văn hóa phải được đặt ở vị trí trung tâm. Đầu tư cho công nghệ cần đi đôi với đầu tư cho con người và môi trường làm việc. Mỗi cơ quan báo chí hãy coi xây dựng văn hóa số là một mục tiêu chiến lược, song song với các mục tiêu về hạ tầng hay sản phẩm số. Chỉ khi văn hóa số thấm sâu, chuyển đổi số mới không còn là áp lực mà trở thành nhu cầu tự thân của tòa soạn - khi đó, báo chí sẽ “lột xác” thành một hệ sinh thái sáng tạo thực sự, đủ sức dẫn dắt dư luận và cạnh tranh trong không gian truyền thông mới.

Phát triển văn hóa số là một nội dung bổ sung mang tính đột phá trong Nghị quyết 57- NQ/TW, thể hiện tầm nhìn của Đảng về vai trò nền tảng của văn hóa trong kỷ nguyên số. Đối với lĩnh vực báo chí, văn hóa số không chỉ là một trụ cột mà còn là sợi chỉ đỏ xuyên suốt quá trình chuyển đổi và phát triển. Chính văn hóa số với những giá trị như sáng tạo, kết nối, minh bạch, nhân văn sẽ thắp sáng ngọn lửa đổi mới, sáng tạo trong báo chí, giúp báo chí luôn bắt nhịp với thời đại mà vẫn vững vàng trên nền tảng lý tưởng, bản sắc của mình.

Chúng ta đang đề cập về chuyển đổi số, về trí tuệ nhân tạo, về những công nghệ làm báo tối tân nhất. Nhưng trên hết, cần nhớ rằng công nghệ chỉ là phương tiện, con người và văn hóa mới là “cứu cánh”. Xây dựng thành công văn hóa số trong báo chí sẽ tạo nên “sức mạnh mềm” to lớn để báo chí vượt qua những thách thức chưa từng có, tiếp tục thực hiện sứ mệnh cao cả là “mắt, tai, tiếng nói của nhân dân” trong thời đại mới. Mỗi nhà báo, mỗi cơ quan báo chí hãy tự mình trở thành những “hạt nhân văn hóa số”, lan tỏa tinh thần học hỏi, sáng tạo và trách nhiệm xã hội trên không gian mạng.