Từ nỗi lo vắng khán giả đến khát vọng hồi sinh

VHO - Trong dòng chảy nghệ thuật đương đại, sân khấu Việt đang đối mặt với nhiều trăn trở: Khán giả thưa vắng, kịch bản mới khan hiếm, sân khấu thiếu nhi lao đao. Từ những tiếng nói tâm huyết của nghệ sĩ và người làm nghề, có thể thấy, để sân khấu hồi sinh, cần một chiến lược phát triển bài bản, sự hỗ trợ từ chính sách văn hóa, và trên hết là ngọn lửa sáng tạo bền bỉ từ chính nghệ sĩ...

 Loay hoay giữa truyền thống và thị trường

Những thập kỷ trước, sân khấu từng là loại hình giải trí được công chúng yêu mến, các rạp kịch, cải lương, tuồng, chèo… luôn sáng đèn, khán giả chen chân mua vé. Nhưng ngày nay, dưới tác động của kinh tế thị trường, công nghệ số và sự bùng nổ thông tin, bức tranh sân khấu đã có nhiều đổi thay, không ít mảng màu xám. Tuy vậy, như nhiều nghệ sĩ khẳng định, sứ mệnh cao cả của sân khấu là xây dựng con người, bồi đắp văn hóa, giữ gìn bản sắc vẫn còn nguyên vẹn. Vấn đề là sân khấu sẽ đi theo hướng nào để khẳng định vị thế trong kỷ nguyên mới.

Không khó để nhận ra tình trạng ghế trống tại nhiều nhà hát. Tại các kỳ hội diễn, liên hoan gần đây, hình ảnh khán giả xếp hàng dài trước rạp đã trở nên xa vắng. Thay vào đó là cảnh đìu hiu, dù vở diễn được đầu tư hoành tráng.

Nguyên nhân, như NSND Lê Tiến Thọ, nguyên Thứ trưởng Bộ VHTTDL, nguyên Chủ tịch Hội Nghệ sĩ Sân khấu Việt Nam đã thẳng thắn chỉ ra: “Để có tác phẩm chất lượng, sân khấu cần có sự đồng hành của tác giả, đạo diễn và nhà phê bình có chuyên môn. Hiện nay, lực lượng này đang thiếu hụt. Nhiều loại hình sân khấu truyền thống không có những cây bút và nhà đạo diễn am hiểu sâu sắc, dẫn đến tình trạng tác phẩm ra đời thiếu bản sắc”.

Cũng theo NSND Lê Tiến Thọ, xu hướng sáng tác và dàn dựng sân khấu hiện nay chạy theo hình thức câu khách, nhiều yếu tố thiếu lành mạnh như kinh dị, sex, ma mị… mà chưa chú trọng đến những giá trị nghệ thuật đích thực. “Sân khấu vắng khán giả, nguyên nhân chính vẫn là do thiếu những vấn đề đương thời nóng hổi mà khán giả đang quan tâm”, NSND Lê Tiến Thọ khẳng định.

Nhận định này phần nào phản ánh tình trạng “lệch pha” giữa nhu cầu công chúng và sản phẩm sân khấu. Trong khi công chúng cần những câu chuyện gần gũi, giàu chiều sâu nhân sinh, thì không ít đơn vị lại sa vào xu hướng giải trí ngắn hạn.

Cùng với đó là sự phân hóa giữa sân khấu công lập và ngoài công lập. Ở mảng công lập, dù được Nhà nước bao cấp, đầu tư kinh phí lớn cho các vở diễn chính trị - lịch sử, khán giả vẫn thưa thớt. Ở chiều ngược lại, sân khấu xã hội hóa (ngoài công lập) tại TP.HCM phát triển nhanh, nhiều đơn vị vẫn sáng đèn thường xuyên nhờ sự linh hoạt trong chọn kịch mục, quảng bá. Tuy nhiên, cũng có không ít vở diễn bị phê phán vì chạy theo thị hiếu tầm thường, đánh mất giá trị nghệ thuật.

Một điểm sáng đặc biệt là Nhà hát Múa rối Thăng Long - nơi mỗi năm có doanh thu trên 40 tỉ đồng, được Guinness châu Á ghi nhận là nhà hát duy nhất sáng đèn suốt 365 ngày/năm. Thành công này cho thấy: Nếu biết kết hợp giữa truyền thống và nhu cầu đương đại, sân khấu Việt hoàn toàn có thể trở thành sản phẩm văn hóa độc đáo, hấp dẫn cả công chúng trong nước lẫn du khách quốc tế.

Những thách thức trong kỷ nguyên số

Bước vào thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa, sân khấu phải đối diện với nhiều áp lực. Các nhà nghiên cứu chỉ ra, nguyên nhân khách quan là khán giả thay đổi thói quen giải trí, chuyển dịch mạnh sang Internet, phim ảnh, mạng xã hội, livestream...

Tuy nhiên, nhiều thách thức đến từ chính nội tại của sân khấu, đó là nguồn nhân lực còn hạn chế: Thiếu biên kịch, đạo diễn am hiểu nghề; lực lượng sáng tác cho sân khấu truyền thống ngày càng thưa vắng, cơ sở vật chất xuống cấp, cơ chế chính sách chậm đổi mới, thiếu hành lang pháp lý và chế độ đãi ngộ để nghệ sĩ yên tâm sáng tạo...

“Chúng ta phải nhìn thẳng vào thực tế là sân khấu đang đứng trước nguy cơ bị lấn át bởi các loại hình giải trí hiện đại. Nếu không thay đổi, không tìm cách thích ứng, sân khấu sẽ tự đánh mất khán giả của mình”, NSƯT Kiều Minh Hiếu, Giám đốc Nhà hát Kịch Việt Nam nhấn mạnh.

Trước thực trạng này, giới văn nghệ sĩ, nhà quản lý đã đưa ra nhiều giải pháp ở các cấp độ khác nhau. Theo NSƯT Kiều Minh Hiếu, để sân khấu tồn tại và phát triển, cần có chiến lược quốc gia dài hạn. “Phải xây dựng chiến lược phát triển nghệ thuật sân khấu, lồng ghép trong chiến lược văn hóa quốc gia, có quy hoạch cụ thể cho từng loại hình. Đồng thời, cần ban hành luật để bảo trợ, tài trợ, xã hội hóa và xác lập quyền lợi của nghệ sĩ trong thị trường văn hóa”, NSƯT Kiều Minh Hiếu nhận định.

Ông cũng nhấn mạnh vai trò của cơ chế đặt hàng: “Nhà nước nên đặt hàng nhiều hơn các tác phẩm có chất lượng cao về đề tài lịch sử, văn hóa, cách mạng. Đó vừa là trách nhiệm, vừa là cách để bảo đảm nguồn cung tác phẩm giá trị cho công chúng”.

Một vấn đề then chốt là đào tạo thế hệ kế cận. Sân khấu không thể có tác phẩm chất lượng nếu thiếu kịch bản hay, đạo diễn giỏi và diễn viên tài năng. “Nhiều loại hình truyền thống không còn cây bút am hiểu sâu sắc, khiến tác phẩm ra đời thiếu bản sắc. Đó là điều vô cùng nguy hiểm”, NSND Lê Tiến Thọ cảnh báo.

Do đó, việc đào tạo biên kịch, đạo diễn, nhà lý luận trẻ là yêu cầu bức thiết. Cần cải cách chương trình giảng dạy, mở rộng hợp tác quốc tế, đưa sinh viên nghệ thuật đi học ở nước ngoài, đồng thời mời chuyên gia về nước huấn luyện. Đây cũng là hướng đi để xây dựng đội ngũ sáng tạo chuyên nghiệp, góp phần thực hiện chiến lược phát triển công nghiệp văn hóa, hướng tới mục tiêu đến năm 2030, lĩnh vực này đóng góp đáng kể vào GDP quốc gia.

Sân khấu truyền thống như tuồng, chèo, cải lương, rối nước… là di sản quý báu. Nhưng nếu chỉ giữ nguyên hình thức cũ, khó có thể tiếp cận thế hệ trẻ. Vì vậy, như NSƯT Kiều Minh Hiếu đề xuất, cần xây dựng cơ sở dữ liệu số về sân khấu truyền thống, lưu giữ kịch bản, video, hồ sơ nghệ nhân; khuyến khích sáng tác mới dựa trên chất liệu truyền thống, kết hợp yếu tố hiện đại để hấp dẫn công chúng... Đồng thời, đưa sân khấu truyền thống vào chương trình học đường qua hoạt động ngoại khóa, nghệ thuật học đường.

Phát triển khán giả - hướng đến cộng đồng trẻ

Một điểm yếu của sân khấu Việt Nam hiện nay là chưa có chiến lược khán giả. “Chúng ta cần tạo thói quen thưởng thức nghệ thuật cho khán giả từ khi còn nhỏ, qua các chương trình sân khấu học đường”, NSƯT Sĩ Tiến, Giám đốc Nhà hát Tuổi Trẻ nhấn mạnh.

NSƯT Sĩ Tiến chỉ ra loạt khó khăn của sân khấu thiếu nhi: Thiếu kịch bản hay, nguồn nhân lực trẻ khan hiếm, ngân sách hạn chế, sự cạnh tranh khốc liệt từ công nghệ giải trí... Từ đó, ông đưa ra loạt giải pháp: Tổ chức các cuộc thi sáng tác kịch bản thiếu nhi để có nguồn kịch bản mới; Đưa sân khấu vào trường học như một công cụ giáo dục nghệ thuật; Ứng dụng công nghệ ánh sáng, âm thanh, kỹ thuật số để tăng tính hấp dẫn; Phối hợp với gia đình, xã hội trong việc nâng cao nhận thức về vai trò của sân khấu đối với sự phát triển toàn diện của trẻ...

Đây cũng chính là cách để xây dựng nền tảng khán giả tương lai, bảo đảm cho sự phát triển bền vững của sân khấu.

Để hấp dẫn khán giả trẻ, sân khấu phải khai thác sự phát triển của công nghệ. Theo các chuyên gia, sự bùng nổ công nghệ đã mở ra cơ hội mới cho sân khấu. Việc số hóa toàn bộ di sản sân khấu, phát hành qua nền tảng số, thử nghiệm sân khấu tương tác, thực tế ảo (VR), hologram… sẽ giúp sân khấu tiếp cận công chúng trẻ, mở rộng biên độ thưởng thức.

50 năm qua, nghệ thuật sân khấu đã góp phần không nhỏ vào sự phát triển văn hóa xã hội. Dù đang đối diện với nhiều khó khăn, nhưng như NSƯT Sĩ Tiến chia sẻ: “Đây là thời điểm cần có nhiều sự đổi mới, kết hợp giữa quá khứ và hiện tại, để sân khấu luôn tươi mới, trẻ trung, tràn đầy năng lượng sáng tạo”.

Để làm được điều đó, cần sự chung tay của Nhà nước, giới nghệ sĩ, nhà quản lý, truyền thông và cả công chúng. Nếu có chiến lược đúng đắn, đầu tư hợp lý, đồng thời khai thác hiệu quả công nghệ và nguồn lực xã hội, sân khấu Việt Nam sẽ không chỉ trụ vững mà còn khẳng định vị trí của mình trong đời sống đương đại, trở thành niềm tự hào của văn hóa Việt Nam trong kỷ nguyên hội nhập. Giữ cho sân khấu sống động, hấp dẫn chính là giữ cho văn hóa dân tộc một mạch nguồn không bao giờ cạn.