Tìm các giải pháp gìn giữ, đổi mới, phát triển nền sân khấu Việt Nam

VHO - Sáng 3.10, tại Ninh Bình, Hội Nghệ sĩ Sân khấu Việt Nam đã tổ chức Hội thảo “50 năm chặng đường đổi mới của nghệ thuật sân khấu Việt Nam (1975-2025)”. Hội thảo có sự tham gia của đông đảo các chuyên gia, nhà phê bình, nhà quản lý trong lĩnh vực sân khấu và văn học nghệ thuật.

Nỗ lực lôi cuốn người xem trở lại sân khấu

Phát biểu khai mạc Hội thảo, NSND Trịnh Thúy Mùi, Phó Chủ tịch Liên hiệp các hội VHNT Việt Nam, Chủ tịch Hội Nghệ sĩ Sân khấu Việt Nam cho biết:

Nhân kỷ niệm các ngày lễ lớn của đất nước: 50 năm Giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước; 80 năm Cách mạng Tháng Tám thành công và Quốc khánh 2.9, yêu cầu đặt ra là tổng kết chặng đường 50 năm đổi mới của nền sân khấu đất nước (1975- 2025) và tìm ra các giải pháp gìn giữ, đổi mới, phát triển nền sân khấu Việt Nam.

Bởi vậy, Hội Nghệ sĩ Sân khấu Việt Nam tổ chức Hội thảo 50 năm chặng đường đổi mới của nghệ thuật Sân khấu Việt Nam (1975-2025).

Tại Hội thảo quan trọng này, chúng ta sẽ cùng nhau tổng kết những thành công, những đóng góp cũng như những thiếu sót yếu kém của Sân khấu Việt Nam trong phục vụ sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc trong 50 năm qua.

Hội thảo đã nhận được gần 30 tham luận công phu tâm huyết với nhiều đánh giá, tổng kết, đề xuất rất thẳng thắn, mới mẻ, táo bạo của các tác giả, đạo diễn, nghệ sĩ biểu diễn, các vị lãnh đạo đơn vị cùng các nhà nghiên cứu lý luận sân khấu.

“Chúng tôi tin rằng với sự nỗ lực chung của mỗi chúng ta, Hội thảo sẽ thành công tốt đẹp, đánh giá đúng những thành công, những cố gắng, sáng tạo vượt bậc, chỉ rõ những sai sót yếu kém, tìm ra những bài học thực tế đúng đắn qua 50 năm chặng đường đổi mới của nghệ thuật sân khấu Việt Nam, giúp chúng ta củng cố niềm tin, nội lực sáng tạo để đưa nghệ thuật sân khấu Việt Nam tiếp tục đi tới phục vụ tốt nhất cho sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc trong kỷ nguyên vươn mình đầy hy vọng do Đảng ta mở ra”- NSND Trịnh Thúy Mùi nhận định.

Phát biểu đề dẫn Hội thảo, PGS,TS Nguyễn Thị Minh Thái, Phó Trưởng Ban Lý luận phê bình (Hội Nghệ sĩ Sân khấu Việt Nam) cho biết, Hội thảo xác lập 2 trục. Trong đó, trục dọc về thời gian 50 năm và trục ngang là trục đồng đại, trên mối quan hệ cốt lõi của đặc thù sân khấu là mối quan hệ giữa sân khấu và người xem.

“Vì vậy, nội dung về vấn đề đổi mới nghệ thuật viết kịch của 50 năm thì trước tiên là những nhà viết kịch thời kỳ đổi mới (từ 1986-2000). Đó là hai nhà viết kịch nổi bật: Xuân Trình và Lưu Quang Vũ”- PGS.TS Nguyễn Thị Minh Thái chia sẻ.

Theo PGS.TS Nguyễn Thị Minh Thái, Xuân Trình là nhà viết kịch tiêu biểu cho tiền đề đổi mới văn bản kịch và Lưu Quang Vũ là tiêu biểu nhất cho hiện thực đổi mới viết kịch, liên quan đến thời điểm bùng nổ kịch bản đổi mới mà Lưu Quang Vũ là một chủ thể táo bạo và bất ngờ.

Cũng theo PGS.TS Nguyễn Thị Minh Thái, từ nghệ thuật viết kịch bản, nhất là sự đổi mới của nghệ thuật này trong thời kỳ đổi mới 1986 đã tạo “cú hích” mạnh mẽ cho sự ra đời của các vở diễn.

PGS.TS Nguyễn Thị Minh Thái cũng chỉ ra một số vấn đề như: Sự xuất hiện của hình thức sân khấu nhỏ, lực lượng nghệ sĩ biểu diễn sân khấu đông đảo, sự chú trọng trong đào tạo, truyền nghề... đã đưa sân khấu phát triển đến thời kỳ hoàng kim.

Tuy nhiên, việc khủng hoảng người xem và nỗ lực lôi cuốn người xem trở lại sân khấu hôm nay vẫn là vấn đề cần đặt ra.

Nhà nghiên cứu, nhà báo Nguyễn Thế Khoa cho rằng, thực tế đời sống sân khấu 50 năm qua cho thấy: hệ thống tổ chức, hoạt động tốt, phù hợp với thực tế, có hiệu quả cao của các đơn vị sân khấu truyền thống công lập đã giúp sân khấu truyền thống, một loại hình di sản văn hóa phi vật thể của đất nước được bảo vệ và gìn giữ tốt nhất.

“Tất nhiên, các đơn vị sân khấu truyền thống công lập muốn tồn tại và phát triển tốt không chỉ dựa vào ngân sách nhà nước mà còn phải không ngừng thu hút công chúng rộng rãi, phát triển nguồn thu từ xã hội”- Nhà nghiên cứu, nhà báo Nguyễn Thế Khoa nhận định.

Tạo sức hút cho sân khấu

Theo đạo diễn Lê Quý Dương, đất nước bước vào kỷ nguyên mới với những vận hội mới và sân khấu Việt Nam cũng trong sự đồng hành đó, đồng thời là đứng trước vô vàn thách thức, trở ngại cần vượt qua và cả những yếu kém phải khắc phục.

Câu hỏi đặt ra là đổi mới, cách tân như thế nào để sân khấu thật sự giữ được vai trò của một loại hình nghệ thuật mang tính phản ánh, tiên phong và dự báo, hoạt động hiệu quả trong sự cạnh tranh của các loại hình nghệ thuật và giải trí khác.

Mối quan hệ kiềng ba chân giữa các nhà hát (nơi diễn ra hoạt động sân khấu), các nghệ sĩ sáng tạo (nghệ sĩ sân khấu) và những người thưởng thức tác phẩm sân khấu (khán giả) sẽ quyết định hiệu quả, giá trị và tiềm năng phát triển “đời sống sân khấu” của một quốc gia.

Sẽ khó xây dựng một nền “công nghiệp văn hóa” nói chung và “công nghiệp sân khấu” nói riêng nếu mối quan hệ nêu trên không được xây dựng theo một chiến lược và phương pháp phù hợp.

Theo đạo diễn Lê Quý Dương, trước tiên là cần mô hình nhà hát hiện đại. Tại các nền sân khấu phát triển, tùy theo quy mô và hoạt động, cơ cấu chỉ có một bộ máy điều hành với các quản lý và nhân viên làm việc toàn thời gian, phụ trách những hạng mục công việc cụ thể, bao gồm: Giám đốc quản lý chung, Quảng cáo truyền thông, Tiếp thị và phát triển khán giả, Kỹ thuật chương trình, Kế hoạch và tài chính.

Cũng theo mô hình này, rất hiếm khi có nghệ sĩ biên chế chính thức tại các nhà hát. Tất cả đều được tuyển chọn công khai và khách quan theo yêu cầu cụ thể của từng dự án cụ thể của nhà hát.

Ngay cả Giám đốc chỉ đạo nghệ thuật của nhà hát cũng được tuyển chọn theo từng nhiệm kỳ và họ phải đưa ra được định hướng phát triển của nhà hát với hệ thống kế hoạch chi tiết các vở diễn sẽ được dàn dựng trong toàn bộ nhiệm kỳ của mình.

Các bộ phận của nhà hát căn cứ trên kế hoạch đó sẽ triển khai các kế hoạch chi tiết bao gồm cả việc quảng bá và bán vé trước cho khán giả.

Mô hình trên cho phép các nhà hát hoạt động hoàn toàn tự chủ và năng động. Các nhà hát được quyền lựa chọn và tuyển dụng những đạo diễn giữ vai trò chỉ đạo nghệ thuật phù hợp nhất.

Sau một nhiệm kỳ hoạt động có hiệu quả, họ sẽ được gia hạn hợp đồng, nếu không họ sẽ phải nhường chỗ cho người khác. Các nhóm nghệ sĩ sáng tạo và diễn viên cũng được tuyển chọn theo từng dự án vở diễn cụ thể.

Nếu họ có kỹ năng chuyên môn cao, làm việc có kỷ luật, chuyên nghiệp, họ sẽ tạo nên uy tín và danh tiếng để có cơ hội làm việc cho nhiều dự án với nhiều đạo diễn của nhiều nhà hát khác nhau.

Một “đời sống sân khấu” với tính cạnh tranh cao, nhưng khách quan, minh bạch và lành mạnh được hình thành, tạo cơ hội nhiều hơn cho các nghệ sĩ thật sự tài năng và tâm huyết với nghề, mở ra những cánh cửa tương lai bình đẳng cho các thế hệ nghệ sĩ trẻ tiếp nối.

Quan trọng hơn là chương trình kịch mục của các nhà hát trở nên phong phú, đa dạng, tràn đầy năng lượng sáng tạo và luôn hấp dẫn với các gương mặt nghệ sĩ, diễn viên và đạo diễn mới.

Sân khấu hiện đại không thể đổ hết nguyên nhân của thực trạng thiếu vắng khán giả vì các hình thức giải trí và công nghệ khác. Thực tế đó có thật nhưng chỉ là một bộ phận chứ không phải tất cả.

Khi được tổ chức, quản lý và vận hành theo kiểu “phong trào sân khấu”, sân khấu lập tức bị ý chí chủ quan xác định quan hệ sáng tạo (nghệ sĩ) và thưởng thức (khán giả), làm mất đi nhu cầu tự thân và trở nên bị động.

Đồng quan điểm trên, NSND Lê Tiến Thọ, nguyên Thứ trưởng Bộ VHTTDL, nguyên Chủ tịch Hội Nghệ sĩ Sân khấu Việt Nam cho rằng, trong bối cảnh bùng nổ thông tin của nền kinh tế thị trường, dù nghệ thuật sân khấu còn nhiều khó khăn nhưng sứ mệnh cao cả của các nghệ sĩ sân khấu vẫn không ngừng sáng tạo những tác phẩm có giá trị tư tưởng và chất lượng nghệ thuật cao, góp phần xây dựng con người mới.

Hiện nay, nhiều đơn vị nghệ thuật sân khấu được đầu tư cơ sở vật chất, tăng cường quảng bá giá trị nghệ thuật đến với khán giả. Đặc biệt là khách du lịch nước ngoài tới Việt Nam rất yêu thích nghệ thuật Múa Rối Việt Nam và các loại hình sân khấu truyền thống.

Nhà hát Múa Rối Thăng Long - mỗi năm tổ chức biểu diễn với doanh thu trên 40 tỉ đồng và được Sách Guinness châu Á ghi danh là nhà hát biểu diễn sáng đèn suốt 365 ngày trong năm.

Trong tiến trình đổi mới và hội nhập quốc tế, giữa vô vàn loại hình giải trí và kênh thông tin, công chúng có nhiều cách thức tiếp cận sân khấu. Họ có thể thưởng thức vở diễn trực tiếp tại rạp hoặc gián tiếp qua truyền hình, băng đĩa, internet…

“Điều quan trọng nhất đặt ra cho sân khấu là phải làm gì để giữ chân khán giả trong thời đại bùng nổ thông tin. Sức hút ấy cần thể hiện ở chất lượng kịch bản, phương thức thể hiện, đầu tư cơ sở vật chất có tính chuyên nghiệp cao, tăng cường công tác quảng cáo”- NSND Lê Tiến Thọ nhấn mạnh.

NSND Lê Chức cho rằng, sân khấu không có người xem là sân khấu chết. Hiện chúng ta là "người nằm ở khoa lâm sàng". Cứu sân khấu không phải chỉ do chúng ta, mà cần "Tổng đạo diễn" là Nhà nước.

"Tổng Bí thư Tô Lâm từng nói "người nghệ sĩ phải sống được bằng nghề", chúng ta làm thế nào để sống được bằng nghề? Sân khấu đang ở đâu, ở nội hàm nào để có chính sách cho mình. Bên cạnh đó, tuổi thọ của một vở diễn quá ít. Trong khi chúng ta đổ ra rất nhiều công sức, kinh phí để thực hiện. Đây là vấn đề mà nhà quản lý và nghệ sĩ phải cùng trăn trở"?- NSND Lê Chức đặt vấn đề.