Bảo tồn và phát huy nghệ thuật múa rối trong đời sống đương đại

VHO - Trong bối cảnh đời sống nghệ thuật ngày càng đa dạng, nghệ thuật rối – loại hình độc đáo thấm đẫm “hồn cốt” Việt, đang đứng trước nguy cơ mai một. Những phường rối xưa từng rộn rã tiếng trống sân đình nay đối diện cảnh “tre già mà măng chưa kịp mọc”. Bởi vậy, câu chuyện bảo tồn và phát triển nghệ thuật rối luôn là nỗi "đau đáu" của những người làm nghề.

Ngày 10.11, tại Hà Nội, Nhà hát múa rối Thăng Long tổ chức tọa đàm khoa học “Bảo tồn và phát huy nghệ thuật rối trong cuộc sống đương đại”, nhằm nhìn lại thực trạng và tìm kiếm giải pháp để tiếp tục bảo tồn và phát triển nghệ thuật rối.

Chỉ còn 14 phường rối hoạt động

Phát biểu khai mạc toạ đàm, Phó Giám đốc Sở VHTT Hà Nội Lê Thị Ánh Mai khẳng định, múa rối là một loại hình nghệ thuật dân gian độc đáo, mang đậm bản sắc và tâm hồn Việt. Từ tiếng trống hội bên ao làng đến ánh sáng rực rỡ của sân khấu hôm nay, múa rối vẫn luôn là biểu tượng của sự sáng tạo, khéo léo và tinh thần lạc quan của người Việt Nam.

Trải qua nhiều biến động của thời gian, nghệ thuật múa rối không chỉ còn là trò diễn dân gian, mà đã trở thành một “ngôn ngữ văn hóa” đặc sắc, được gìn giữ và sáng tạo qua nhiều thế hệ nghệ nhân. 

“Tuy nhiên, trong bối cảnh toàn cầu hóa và sự phát triển mạnh mẽ của các loại hình giải trí mới, việc đưa múa rối trở lại gần hơn với công chúng đương đại đang đặt ra những yêu cầu mới về tư duy, mô hình tổ chức và phương thức hoạt động chuyên nghiệp hơn”, bà Lê Thị Ánh Mai nhấn mạnh.

Hiện nay, nghệ thuật rối Việt Nam đang đối mặt nhiều thử thách: cạnh tranh với các loại hình giải trí hiện đại, thay đổi thị hiếu khán giả, khó khăn trong việc duy trì đội ngũ nghệ nhân cũng như không gian biểu diễn truyền thống.

Quá trình đô thị hóa khiến nhiều phường rối nước, dù vẫn giữ được nghiệp tổ nhưng phải thu hẹp dần không gian diễn xướng. Bên cạnh đó, việc đảm bảo nguồn kinh phí ổn định cho các buổi biểu diễn vẫn là bài toán nan giải, tạo áp lực lớn cho công tác bảo tồn và phát triển loại hình nghệ thuật đặc sắc này.

Theo Chủ tịch Hội Sân khấu Hà Nội, NSND Nguyễn Hoàng Tuấn, hiện chỉ còn 14 trên 27 phường rối còn hoạt động, phản ánh thực trạng mai một đáng lo ngại. Nhiều lời thoại và kịch bản nguyên vẹn của nghệ thuật truyền thống đã thất truyền, gây khó khăn cho việc gìn giữ và khôi phục. 

NSND Nguyễn Hoàng Tuấn cũng bày tỏ, lực lượng nghiên cứu và lý luận phê bình đang thiếu hụt; nếu không có người kế thừa, nhiều giá trị văn hóa quan trọng sẽ tiếp tục bị mất, từ đây, đặt ra yêu cầu cấp bách về đào tạo, nghiên cứu và bảo tồn bài bản.

Còn Nguyên Phó Giám đốc phụ trách Nhà hát Múa rối Thăng Long, NSƯT Chu Lượng cho biết, trước đây văn hóa Việt Nam phát triển theo truyền thống thuần túy, nhưng hiện nay, nhiều yếu tố văn hóa ngoại lai du nhập, khiến nghệ thuật rối trải qua nhiều biến chuyển. Hiện nay, nhiều phường rối tại các địa phương không còn giữ được bản sắc và những tích trò đặc trưng riêng, thậm chí bị thay đổi hoặc thất truyền. 

Để bảo tồn và phát triển, NSƯT Chu Lượng nhấn mạnh, phải xuất phát từ nơi nghệ thuật này hình thành, tức là làng quê, nơi các phường rối vẫn còn hoạt động. Việc gìn giữ bản sắc riêng không chỉ là bảo tồn các tích trò mà còn là gìn giữ kiến trúc, không gian biểu diễn và giá trị văn hóa tổng thể...

Bảo tồn luôn song hành cùng phát triển

Phó Giám đốc Sở VHTT Hà Nội Lê Thị Ánh Mai nhấn mạnh, đưa nghệ thuật múa rối vào đời sống hiện đại không chỉ là khôi phục một loại hình truyền thống, mà còn tạo dựng không gian văn hóa sáng tạo, nơi nghệ thuật dân gian được tôn vinh và phát triển phù hợp với nhịp sống hôm nay.

Điều then chốt là nâng cao tính chuyên nghiệp cho các đoàn, nhóm nghệ thuật rối, từ tổ chức, dàn dựng, đào tạo nghệ sĩ đến chiến lược quảng bá, hợp tác với du lịch và giáo dục. Khi các đơn vị hoạt động rõ ràng, tự chủ và sáng tạo, múa rối sẽ thực sự trở lại mạnh mẽ trong đời sống cộng đồng.

Múa rối Việt Nam cũng cần khẳng định vị thế quốc tế qua nhiều chuyến lưu diễn, quảng bá văn hóa đến bạn bè thế giới. Nhiều khán giả nước ngoài nhận xét: không thể hiểu văn hóa Việt Nam nếu chưa xem múa rối nước. Đây vừa là niềm tự hào, vừa là nhắc nhở để tiếp tục đầu tư, đào tạo thế hệ trẻ, ứng dụng công nghệ và mở rộng giao lưu, nhằm giữ gìn, phát triển và lan tỏa nghệ thuật múa rối bền vững.

Còn Giám đốc Nhà hát múa rối Thăng Long, NSƯT Trần Thanh Hiền bày tỏ, bảo tồn và phát huy nghệ thuật múa rối trong thời đại hiện nay không thể tách rời sự phát triển của công nghiệp văn hóa. 

Hà Nội đã xác định múa rối là ngành kinh tế mũi nhọn, tiềm năng lớn cho sáng tạo và du lịch văn hóa. Nếu được đầu tư bài bản, kết nối chặt chẽ với giáo dục, du lịch và truyền thông, nghệ thuật rối sẽ trở thành “sản phẩm văn hóa – sáng tạo” độc đáo, vừa gìn giữ giá trị truyền thống, vừa phát huy sức sống mới, góp phần khẳng định bản sắc Thủ đô.

Tại toạ đàm, nhiều đại diện phường rối đều nhất trí rằng, hiện nay các phường chủ yếu chỉ diễn ở các lễ hội làng, ít có cơ hội tiếp cận công chúng rộng hơn. Vì vậy, cần tạo không gian để nghệ sĩ biểu diễn, thỏa mãn đam mê, đồng thời duy trì và phát huy nghệ thuật.

Song song đó, việc mở rộng cơ hội cho các bạn trẻ tiếp cận, học hỏi và kế thừa là yếu tố then chốt để rối nước tiếp tục sống và phát triển bền vững.

Trưởng phường múa rối nước Đào Thục Đặng Minh Hưng khẳng định: bảo tồn và phát huy nghệ thuật rối nước không chỉ là nhiệm vụ, mà còn là sứ mệnh gìn giữ linh hồn văn hóa Việt. Để múa rối tiếp tục "sống", cần đầu tư trang thiết bị và cơ sở vật chất; đồng thời cần có công tác đào tạo bài bản, truyền ngọn lửa đam mê cho thế hệ trẻ, để các cháu gắn bó và yêu nghề. 

Chế độ hỗ trợ nghệ nhân và nguồn lực tại phường rối hiện còn hạn chế, vì vậy, sự quan tâm từ nhà nước là rất cần thiết. Bên cạnh đó, công tác truyền thông và hợp tác với du lịch, giáo dục sẽ giúp nghệ thuật rối lan tỏa rộng rãi, chạm đến trái tim công chúng và bạn bè quốc tế.

Ngoài ra, việc đưa thế hệ trẻ tiếp cận, kế thừa và phát huy nghệ thuật rối nước cũng đóng vai trò quan trọng để bảo tồn loại hình nghệ thuật truyền thống này trong thời đại số. 

Đại diện cho thế hệ trẻ, bạn Nguyễn Thị Bảo Hoa (Đại học Văn hóa Hà Nội) cho rằng, rối nước là cầu nối giúp giới trẻ hiểu sâu sắc văn hóa và cách người xưa nhìn đời sống. Nhiều sinh viên muốn kết hợp rối nước với yếu tố hiện đại như ánh sáng, âm nhạc, kể chuyện trẻ trung hoặc đưa lên nền tảng trực tuyến, để nghệ thuật truyền thống sống bền vững trong đời sống hôm nay.