Đáp ứng hiện tại, thách thức tương lai

VHO - Sáng 10.7, tại Phiên họp thứ 47 của Ủy ban Thường vụ Quốc hội, các đại biểu đã cho ý kiến bước đầu về dự thảo Báo cáo kết quả giám sát chuyên đề “Việc thực hiện chính sách, pháp luật về phát triển và sử dụng nguồn nhân lực đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội, nhất là nguồn nhân lực chất lượng cao”.

Những chuyển biến tích cực

Trình bày báo cáo tại phiên họp, Chủ nhiệm Ủy ban Văn hóa, Giáo dục Nguyễn Đắc Vinh cho biết, nguồn nhân lực của nước ta trong những năm gần đây đã có những bước tiến đáng ghi nhận. Quy mô nguồn nhân lực được mở rộng, cơ cấu ngày càng hợp lý hơn, trình độ và kỹ năng lao động được nâng cao, góp phần cải thiện năng suất lao động, việc làm và thu nhập cho người lao động.

Tính đến năm 2024, cả nước có gần 47,3 triệu người lao động làm việc ở khu vực ngoài nhà nước, chiếm 89,3% tổng lực lượng lao động và hơn 91% số lao động có việc làm của nền kinh tế. Trong khi đó, khu vực công lập, tuy chỉ chiếm tỉ lệ nhỏ nhưng đội ngũ cán bộ, công chức, viên chức phần lớn có trình độ đại học trở lên. Công tác tuyển dụng và quản lý nhân lực công được thực hiện nghiêm túc, công khai, minh bạch.

Bên cạnh đó, chất lượng giáo dục và đào tạo tiếp tục được nâng lên. Hệ thống giáo dục đại học và nghề nghiệp phát triển ổn định với 243 cơ sở giáo dục đại học, 1.545 cơ sở giáo dục nghề nghiệp.

Trong năm 2024, cả nước có 932 ngành đào tạo đại học, hơn 400 ngành thạc sĩ và trên 400 ngành tiến sĩ. Nhiều ngành mới đã được mở nhằm thích ứng với nhu cầu thị trường lao động, trong đó có các ngành liên quan đến công nghệ cao, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số.

Công tác đào tạo nhân lực chất lượng cao đã có sự quan tâm bước đầu ở cả ba bậc học: phổ thông, giáo dục nghề nghiệp và đại học. Một số chương trình đào tạo kỹ sư tài năng, chương trình liên kết quốc tế và các trường chuyên đã góp phần hình thành đội ngũ nhân lực có trình độ tiệm cận với các nước tiên tiến trong khu vực.

Đáng chú ý, các chính sách thu hút, đãi ngộ nhân lực chất lượng cao đã bước đầu phát huy hiệu quả. Từ năm 2018 đến tháng 10.2024, có 706 sinh viên tốt nghiệp xuất sắc và cán bộ khoa học trẻ được tuyển dụng vào các cơ quan, tổ chức nhà nước. Một số địa phương đã thí điểm thi tuyển vị trí lãnh đạo công khai, trả lương cao cho bác sĩ, giảng viên giỏi, mở rộng cơ chế linh hoạt để giữ chân người tài.

Và những vấn đề đặt ra cần giải pháp toàn diện

Tuy nhiên, báo cáo giám sát cũng chỉ ra nhiều vấn đề còn tồn tại trong phát triển và sử dụng nguồn nhân lực. Một trong những điểm đáng lưu ý là sự thiếu vắng các văn bản chiến lược toàn diện, dài hạn về phát triển nguồn nhân lực, đặc biệt là nhân lực chất lượng cao. Việc xác định rõ ràng tiêu chí nhân tài, người có trình độ cao cũng như hoạch định chính sách phù hợp vẫn còn lúng túng.

Theo ước tính, khoảng 30% sinh viên tốt nghiệp không làm việc đúng chuyên ngành được đào tạo. Điều này phản ánh tình trạng cơ cấu ngành nghề đào tạo chưa thật sự gắn với nhu cầu thực tiễn. Tỷ lệ sinh viên chọn các ngành kinh tế, tài chính, luật còn cao trong khi số lượng theo học ngành khoa học cơ bản, nông – lâm – ngư nghiệp ngày càng giảm.

Cơ sở vật chất và thiết bị đào tạo ở nhiều nơi vẫn còn nghèo nàn, lạc hậu. Một bộ phận nhà giáo thiếu năng lực thực hành, kỹ năng nghề còn hạn chế. Việc nhân rộng mô hình đào tạo nghề theo chuẩn quốc tế gặp nhiều khó khăn. Công tác phân luồng và hướng nghiệp cho học sinh chưa hiệu quả, khiến chiến lược đào tạo nguồn nhân lực bài bản từ phổ thông không đạt được mục tiêu.

Về mặt tài chính, ngân sách nhà nước vẫn đóng vai trò chủ đạo trong đầu tư cho giáo dục, tuy nhiên tỉ lệ đầu tư còn thấp, thiếu tính trọng điểm. Chính sách xã hội hóa giáo dục chưa đạt được hiệu quả như kỳ vọng. Tự chủ đại học, đặc biệt là tự chủ tài chính, chưa thực sự đi vào thực chất.

Chuyển dịch cơ cấu lao động vẫn diễn ra chậm. Tính đến năm 2024, tỷ lệ lao động qua đào tạo có bằng, chứng chỉ mới đạt 28,3%, tức là cả nước vẫn còn khoảng 38 triệu người lao động chưa được đào tạo bài bản. Trong khi đó, lực lượng lao động phi chính thức vẫn chiếm tới 64,6% tổng lực lượng lao động, chủ yếu có thu nhập thấp, làm việc trong điều kiện thiếu ổn định.

Một thách thức lớn khác là sự thiếu hụt chuyên gia đầu ngành, những người có năng lực dẫn dắt, phát triển các lĩnh vực quan trọng như trí tuệ nhân tạo, công nghệ bán dẫn, luật pháp, khí tượng thủy văn, công nghiệp quốc phòng… Trong khu vực công, việc tuyển dụng, đánh giá cán bộ còn hình thức, thiếu cơ chế sàng lọc hiệu quả, chưa tạo được môi trường thực sự hấp dẫn để thu hút và giữ chân người tài.

Cần có giải pháp đồng bộ

Trước những thực trạng đó, Đoàn giám sát kiến nghị cần có giải pháp đồng bộ từ hoàn thiện thể chế đến nâng cao hiệu quả sử dụng nguồn nhân lực. Trong đó, nhấn mạnh việc hoàn thiện Đề án vị trí việc làm của các cơ quan nhà nước và đơn vị sự nghiệp công lập sau khi sắp xếp lại tổ chức bộ máy. Bên cạnh đó, cần có cơ chế dịch chuyển thị trường lao động theo hướng sử dụng nguồn nhân lực chất lượng cao gắn với mức thu nhập tương xứng.

Việc đánh giá hiệu quả thực thi Chiến lược quốc gia về thu hút, trọng dụng nhân tài đến năm 2030 cần được tiến hành một cách toàn diện. Các chương trình đào tạo, bồi dưỡng cán bộ ở nước ngoài bằng ngân sách nhà nước phải được rà soát kỹ càng để đảm bảo tính hiệu quả và phù hợp với yêu cầu thực tiễn.

Báo cáo cũng đề xuất tăng cường ứng dụng khoa học công nghệ, chuyển đổi số trong công tác dự báo, theo dõi và quy hoạch nguồn nhân lực. Đồng thời, cần tập trung nâng cao chất lượng giáo dục từ bậc mầm non đến phổ thông, đặc biệt ở khu vực nông thôn, miền núi và vùng đồng bào dân tộc thiểu số – nơi tiềm năng phát triển con người còn lớn nhưng chưa được khai thác đúng mức.

Chủ nhiệm Nguyễn Đắc Vinh nhấn mạnh, chúng ta đang thiếu vắng những cơ chế chính sách đủ mạnh, đủ đột phá để thực sự thu hút và trọng dụng nhân tài. Nếu không có giải pháp quyết liệt, nguy cơ tụt hậu về chất lượng nguồn nhân lực sẽ ngày càng rõ nét trong bối cảnh cạnh tranh toàn cầu ngày càng khốc liệt.

Nguồn nhân lực vẫn là yếu tố then chốt trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội. Nhưng để chuyển từ “cơ bản đáp ứng” sang “dẫn dắt tăng trưởng”, nước ta cần những bước đi mạnh mẽ hơn, chiến lược hơn, đặc biệt trong giai đoạn chuyển đổi mô hình tăng trưởng hiện nay.

Và hữu hiệu

Góp ý vào dự thảo Báo cáo, Chủ nhiệm Ủy ban Kinh tế và Tài chính Phan Văn Mãi cho rằng, đặc biệt cần xác định rõ các chính sách đột phá cho phát triển giáo dục – đào tạo, nhất là giáo dục nghề nghiệp và giáo dục đại học. Trong thực tiễn, có những ví dụ cho thấy chúng ta hoàn toàn có thể triển khai được.

Ví dụ, chương trình đào tạo nhân lực cho ngành công nghệ chip bán dẫn đã ban hành chỉ tiêu, xác định cơ sở đào tạo, nhưng cần song song đầu tư các phòng thí nghiệm, phòng lab, cơ sở thực hành để phục vụ đào tạo, và có chính sách thu hút nhân lực chất lượng cao từ trong nước và quốc tế.

Ông nhấn mạnh, hiện nay ở châu Âu, Mỹ có nhiều giáo sư, tiến sĩ, chuyên gia hàng đầu, kể cả người Việt Nam, đã nghỉ hưu hoặc sẵn sàng làm việc. Nếu ta có cơ chế trả lương cao, ví dụ khoảng 10.000 đô la mỗi tháng, thì chi phí hàng năm chỉ vài tỷ đồng – một khoản rất nhỏ so với giá trị tri thức và đóng góp họ mang lại. Đây là khoản đầu tư hoàn toàn xứng đáng, cần mạnh dạn triển khai.

Còn theo ông Lê Quang Huy – Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường đã  bày tỏ ghi nhận cao đối với nỗ lực rất lớn của Đoàn giám sát, khi trong thời gian ngắn đã xây dựng được các báo cáo, dự thảo nghị quyết công phu, bám sát yêu cầu của Ủy ban Thường vụ Quốc hội.

Tiếp thu ý kiến đóng góp, phát biểu kết luận phiên họp, Phó Chủ tịch Quốc hội Nguyễn Đức Hải đề nghị Chính phủ tiếp tục có các giải pháp hữu hiệu hơn để khắc phục các hạn chế, bất cập, yếu kém.

Cụ thể là các giải pháp như chất lượng và số lượng nhân lực, chất lượng đào tạo, phân bố nguồn nhân lực, trình độ chuyên môn kỹ thuật, năng suất lao động, nguy cơ thiếu hụt nguồn nhân lực chất lượng cao, chính sách tự chủ và xã hội hóa trong giáo dục - đào tạo, hiệu quả của các quỹ khuyến học khuyến tài ở địa phương, cơ cấu lao động và chuyển dịch cơ cấu, vấn đề việc làm, công tác đánh giá, thu hút và sử dụng nhân tài.

Đồng thời, cần rà soát khắc phục tình trạng một số quy định pháp luật còn thiếu, chưa đồng bộ hoặc chưa phù hợp thực tiễn, chưa đáp ứng yêu cầu phát triển nguồn nhân lực, nhất là nguồn nhân lực chất lượng cao, trong giai đoạn phát triển mới của đất nước.