Phát huy vai trò cộng đồng

VHO - Một trong những giải pháp quan trọng trong xây dựng môi trường văn hóa là nâng cao nhận thức, phát huy vai trò của người dân, chủ thể văn hóa. Xây dựng môi trường văn hóa từ xa xưa đã được cha ông coi trọng. Tầm quan trọng của môi trường sống trong bối cảnh hiện nay càng có ý nghĩa trụ cột, là “cái nôi” hình thành lối sống, nếp sống chuẩn mực, yếu tố nền tảng để xây dựng một xã hội tốt đẹp, nhân văn.

 Nhân điển hình, tạo môi trường lành mạnh

GS.TS Từ Thị Loan, nguyên Viện trưởng Viện Văn hóa Nghệ thuật quốc gia Việt Nam cho biết, về mặt lý luận, môi trường văn hóa là khái niệm có nhiều cách hiểu rộng hẹp khác nhau. Theo nghĩa rộng nhất, “môi trường văn hóa” gần như được đồng nhất với “môi trường xã hội”.

Theo nghĩa hẹp hơn, “môi trường văn hóa” chỉ là một bộ phận hợp thành “môi trường xã hội”, trong đó có nhiều lĩnh vực: Chính trị, kinh tế, văn hóa, giáo dục, khoa học, lịch sử, tôn giáo... Theo nghĩa hẹp nhất, “môi trường văn hóa” chỉ là một thành tố cấu thành nên văn hóa và chỉ bao gồm các yếu tố văn hóa tinh thần tồn tại xung quanh chủ thể.

Gia đình, nhà trường chính là môi trường văn hóa gần gũi, thân quen nhất với mỗi người. Từ xa xưa, các thiết chế văn hóa cùng phong tục, tập quán, chuẩn mực ứng xử của cộng đồng, những phép tắc, nền nếp, gia phong trong gia đình... đã góp phần tạo dựng nên những con người coi trọng “nhân - lễ - nghĩa - trí - tín”.

Ở bất cứ giai đoạn nào, xây dựng môi trường văn hóa cũng luôn là nền tảng quan trọng, với hạt nhân là những điển hình. Theo GS.TS Từ Thị Loan, trong bối cảnh đời sống có nhiều biến đổi, với nhiều nguy cơ và tác động tiêu cực, những điển hình tốt cần được phổ biến rộng rãi để công chúng hiểu hơn về lợi ích của việc xây dựng môi trường văn hóa, hướng đến mục tiêu tạo nên những môi trường văn hóa lành mạnh.

Công tác tuyên truyền, nâng cao nhận thức đã từng bước đưa việc xây dựng môi trường văn hóa trở thành việc chung, với sự chung tay, đóng góp của người dân, chủ thể của môi trường văn hóa. Tại Hà Nội, xây dựng người Hà Nội thanh lịch, văn minh trở thành một trong những nội dung trọng tâm trong nhiều năm qua.

Các chủ nhân nền văn hóa ngàn năm văn hiến đã và đang nỗ lực xây dựng môi trường văn hóa bằng các chương trình, hành động cụ thể. 2 bộ quy tắc ứng xử, Luật Thủ đô và đặc biệt là Chương trình về phát triển văn hóa, nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, xây dựng người Hà Nội thanh lịch, văn minh của Thành ủy, một nền tảng vững chắc cho việc hình thành và phát triển những môi trường văn hóa lành mạnh, chuẩn mực đã được xây dựng.

Cũng trong nhiều năm qua, Sở VHTT Hà Nội đã chủ trì xây dựng kế hoạch, giải pháp triển khai thực hiện các nhóm chỉ tiêu xây dựng đời sống văn hóa cơ sở; hoàn thiện, phát huy hiệu quả quy ước, hương ước trong xây dựng đời sống văn hóa cơ sở; xây dựng mô hình làng văn hóa kiểu mẫu gắn với thực hiện tiêu chí xây dựng nông thôn mới nâng cao...

Nhiều chuyển biến tích cực khi nhìn vào diện mạo thay da đổi thịt ở những mô hình điển hình, như các “làng văn hóa kiểu mẫu” được chính quyền địa phương, người dân chung tay xây dựng. Những môi trường sống không chỉ mang đến không gian sạch đẹp mà còn nâng cao đời sống văn hóa, tinh thần cho người dân, với hệ thống thiết chế văn hóa cơ sở khang trang, các tiêu chí xây dựng nông thôn mới, nếp sống văn minh, cách ứng xử văn hóa... được chú trọng.

Các mô hình Thôn văn hóa, Làng văn hóa, Tổ dân phố văn hóa tiêu biểu như “Thôn, tổ dân phố tự quản”, “Thôn, tổ dân phố 5 không, 3 sạch” được xây dựng và nhân rộng trên địa bàn thành phố. Các phong trào thi đua như “Phụ nữ Thủ đô tích cực, sáng tạo, xây dựng gia đình văn minh hạnh phúc’’; “Nông dân sản xuất và bán ra thị trường các sản phẩm nông nghiệp an toàn”; “Cựu chiến binh gương mẫu”; “Công nhân giỏi”, “Lao động sáng tạo”; “Xung kích tình nguyện vì cuộc sống cộng đồng”... đã thu hút đông đảo nhân dân tham gia.

Phát huy vai trò chủ thể văn hóa

Thực tế cũng cho thấy công tác xây dựng môi trường văn hóa còn không ít hạn chế. Hệ thống thiết chế văn hóa và cơ sở vật chất - kỹ thuật cho hoạt động văn hóa ở cơ sở còn thiếu và yếu, có nơi xuống cấp, thiếu đồng bộ, hiệu quả sử dụng thấp. Môi trường văn hóa còn nhiều mặt chưa thật sự lành mạnh, trái với thuần phong mỹ tục và truyền thống văn hóa, đạo đức...

Theo PGS.TS Bùi Hoài Sơn, Ủy viên chuyên trách Ủy ban Văn hóa, Xã hội của Quốc hội, giải pháp đầu tiên và quan trọng nhất vẫn là nâng cao nhận thức về vai trò, vị trí của môi trường văn hóa. Từ nhận thức đúng, chúng ta mới hình thành các văn bản quy phạm pháp luật để điều tiết các mối quan hệ trong các yếu tố của môi trường văn hóa.

Trong thời gian qua, ngành văn hóa đã triển khai công tác xây dựng môi trường văn hóa đúng hướng, chọn cơ sở là địa bàn trọng tâm để tác nghiệp, bảo tồn, phát huy và nhân lên các giá trị văn hóa. Các địa phương triển khai nhiều mô hình văn hóa tiêu biểu, góp phần gắn kết tình làng, nghĩa xóm, nâng cao đời sống tinh thần cho cộng đồng dân cư. Qua đó lan tỏa, tạo hiệu ứng, góp phần khắc phục vấn đề xuống cấp văn hóa nói chung.

Thực hiện các nhiệm vụ đã được xác định trong Nghị quyết Đại hội lần thứ XIII của Đảng, Bộ VHTTDL đã đề ra phương châm “Quyết liệt hành động - Khát vọng cống hiến”, chỉ đạo toàn ngành tập trung vào các nhiệm vụ, giải pháp trọng tâm nhằm tháo gỡ khó khăn, vướng mắc, thúc đẩy phát triển du lịch, tổ chức các hoạt động văn hóa, văn nghệ, thể dục, thể thao nâng cao đời sống vật chất, tinh thần cho người dân; triển khai công tác xây dựng môi trường đi đúng hướng, chọn cơ sở là địa bàn trọng tâm để tác nghiệp, bảo tồn, phát huy và nhân lên các giá trị văn hóa. Sức lan tỏa của xây dựng môi trường văn hóa đã thấm sâu vào các Bộ, ngành và được các địa phương triển khai thực hiện toàn diện.

Một số mô hình không chỉ dừng ở bảo tồn các giá trị văn hóa mà còn góp phần phát triển kinh tế, thu hút xã hội hóa, nhiều mô hình xây dựng thành điểm đến văn hóa du lịch của địa phương. Nhiều địa phương đã tìm tòi, nghiên cứu ứng dụng công nghệ số vào đổi mới các phương thức tổ chức biểu diễn nghệ thuật chuyên nghiệp và văn nghệ quần chúng phục vụ nhiệm vụ chính trị, phục vụ nhân dân.

Xây dựng môi trường văn hóa cơ sở là một nhiệm vụ quan trọng nhưng khó khăn, nhiều thách thức. Theo các nhà quản lý, cần tạo bước đột phá trong công tác thể chế hóa chủ trương, chính sách của Đảng, Nhà nước, tiếp tục hoàn thiện hệ thống pháp luật của Ngành theo đề án hoàn thiện hệ thống pháp luật về văn hóa, gia đình giai đoạn 2021-2026 đã phê duyệt; tiếp tục hoàn thiện hệ thống pháp luật liên quan đến xây dựng môi trường văn hóa.

Hướng về cơ sở, vì cuộc sống cộng đồng là một trong những mục tiêu trọng tâm của Chương trình mục tiêu quốc gia về phát triển văn hóa giai đoạn 2025- 2035. Phát huy bản sắc văn hóa các vùng miền, xây dựng môi trường văn hóa cơ sở lành mạnh chính là động lực quan trọng cho sự phát triển tổng thể, toàn diện, hướng đến người dân và vì người dân.