Khúc tráng ca trên dòng sông lịch sử

VHO - Từ những con đò xuôi ngược trên dòng sông Mã, tiếng hò mộc mạc, khỏe khoắn đã trở thành nhịp đập tinh thần của người dân xứ Thanh. Không chỉ là lời ca trong lao động thường nhật, Hò sông Mã còn vang vọng trong kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ, tiếp lửa cho dân công hỏa tuyến, bộ đội, thanh niên xung phong trên những chặng đường gian lao làm nên chiến thắng lừng lẫy của dân tộc.

 Âm thanh của lao động và kháng chiến

Sông Mã từ lâu được coi là huyết mạch giao thông, vận tải của Thanh Hóa. Trong những năm kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ, dòng sông này trở thành tuyến đường thủy quan trọng, vận chuyển lương thực, vũ khí, quân trang, quân dụng cho chiến trường. Trong khói lửa, tiếng hò ngân vang trên là lời động viên tinh thần, tiếp sức cho những đôi tay chai sạn chèo chống, kéo pháo, tải đạn...

Hò sông Mã có kết cấu chặt chẽ, chia làm năm giai đoạn: Hò rời bến, hò đò ngược, hò đò xuôi, hò mắc cạn và hò cập bến. Mỗi giai đoạn lại có nhịp điệu, tiết tấu và cung bậc cảm xúc riêng, phản ánh đúng trạng thái lao động trên sông nước.

Hò rời bến rộn ràng, mời khách, mở đầu cho hành trình: Thuyền tôi ván táu sạp lim/ Đôi mạn sang lẻ có chim phượng hoàng/ Tiện đây mời cả bạn hàng/ Rửa chân cho sạch vào khoang ta ngồi. Khi phải chống sào ngược dòng, điệu hò đò ngược trở nên chậm rãi, nặng nề, phản ánh sự nhọc nhằn nhưng vẫn đượm chất trữ tình, lạc quan: Thương ai đứng bụi nấp bờ/ Sáng trông đò dọc tối chờ đò xuôi/ Thuyền ngược anh bỏ sào xuôi/ Khúc sông bỏ vắng để người sầu riêng.

Ngược lại, khi thuận buồm xuôi gió, con đò nhẹ nhàng lướt trên sóng, trai đò cất lên hò đò xuôi với nhiều làn điệu phong phú: Hò nhịp đôi một, đôi hai, hò đường trường, hò ru ngủ, hò làn ai, hò văn…

Lời ca trở nên vui tươi, bay bổng: Đôi ta như đũa tre non/ Khen ai khéo vuốt đũa tròn nên đôi/ Đôi ta như đũa tre già/ Khen ai khéo tiện đũa đà bằng đôi. Đến hò mắc cạn, khi phải vác hoặc kéo thuyền vượt bãi cát ngầm, tiếng hò dồn dập, khẩn trương: Thuyền ai đã cạn nơi đây/ Mượn đôi giải yếm làm dây kéo thuyền. Và khi cập bến an toàn, tiếng hò lại vang lên hồ hởi: Xăm xăm tới gốc mai già/ Hỏi thăm cô gái có nhà hay không?...

Hò sông Mã được hát theo lối xướng - xô, đối - đáp. Sau câu bắt nhịp của người “cầm cái”, các trai đò sẽ phụ họa bằng những tiếng ngắn gọn “dô tả, dô tà”, “dô khoan, hò khoan”..., kết hợp tiếng chân giậm xuống ván thuyền tạo nên nền nhạc gõ độc đáo. Nhờ vậy, Hò sông Mã vừa khỏe khoắn, vừa uyển chuyển, vừa là âm nhạc, vừa là sức mạnh tinh thần.

Trong kháng chiến chống Pháp, Hò sông Mã vang vọng cùng bước chân dân công tiếp lương, tải đạn, hành quân, kéo pháo vào trận địa, góp phần làm nên Chiến thắng Điện Biên Phủ “lừng lẫy năm châu, chấn động địa cầu”. Đến những năm chống Mỹ, điệu hò tiếp tục là khúc ca cổ vũ, tiếp lửa trên tuyến lửa Trường Sơn, trong những ngày tháng đào hầm, mở đường, sản xuất và chiến đấu.

Nhạc sĩ Văn Hòe, người từng nhiều lần đi đò trên sông Mã những năm 1952-1953 hồi tưởng: “Tiếng hò gợi nhắc bao câu chuyện văn hóa, lịch sử của quê hương xứ Thanh. Trong đoàn Văn công xung kích Trường Sơn, những giai điệu ấy như ngọn lửa âm ỉ, thôi thúc chúng tôi sáng tác, biểu diễn phục vụ bộ đội, dân công”.

Giữ tiếng hò trên dòng ký ức

Hò sông Mã không chỉ tồn tại trong ký ức dân gian mà còn trở thành nguồn cảm hứng cho nhiều nhạc sĩ nổi tiếng sáng tác ca khúc như: Thanh Hóa anh hùng (Hoàng Đạm); Chào sông Mã anh hùng (Xuân Giao); Hát mừng các cụ dân quân (Đỗ Nhuận); Yêu người Thanh Hóa (Đoàn Bổng); Về làm dâu sông Mã (Đồng Tâm)… Các tác phẩm giúp âm hưởng Hò sông Mã vượt ra khỏi không gian đò giang, vang xa trong đời sống âm nhạc đương đại.

Tuy vậy, từ khi giao thông đường thủy bằng đò ngang, đò dọc dần lùi vào quá vãng những năm 60 thế kỷ trước, điệu hò cũng vắng bóng. Nghệ nhân ưu tú Trần Thị Huệ - người khởi xướng thành lập CLB Ca trù và Hò sông Mã tại Hà Trung chia sẻ: “Hò sông Mã có 19 làn điệu, riêng huyện Hà Trung còn lưu giữ được 14 làn. Nhưng nếu không có thế hệ kế cận, không gìn giữ, những câu hò ấy sẽ mai một dần”.

Năm 2007, CLB ra đời với 12 thành viên, nay đã tăng lên 20 người, song tất cả đều ngoài 40 tuổi, người nhiều tuổi nhất đã hơn 60. Việc phục dựng gặp nhiều khó khăn, bởi thế hệ sau không còn được sống trong môi trường lao động sông nước như trước.

Dù vậy, bà Huệ và các thành viên vẫn miệt mài đưa Hò sông Mã đến các liên hoan văn hóa dân tộc, kết hợp với các tour du lịch đường sông để khơi dậy cảm xúc nơi du khách. “Đi thuyền trên sông Mã, ngoài việc ngắm cảnh, nghe điệu hò sẽ là trải nghiệm khó quên”, bà bày tỏ.

Những năm qua, các nhà nghiên cứu văn hóa, các nghệ nhân và ngành văn hóa địa phương vẫn nỗ lực bảo tồn Hò sông Mã. Tuy nhiên, nguy cơ thất truyền vẫn hiển hiện khi lớp nghệ nhân già yếu dần, trong khi người trẻ ít quan tâm.

Hò sông Mã không chỉ là di sản âm nhạc, mà còn là ký ức tập thể, là bản tráng ca về lao động, tình yêu quê hương và ý chí kháng chiến của người dân xứ Thanh. Giữ tiếng hò ấy cũng chính là giữ một phần hồn của quê hương, để mai sau, mỗi khi con đò lững lờ trên sóng nước, tiếng hò lại ngân dài như lời nhắn nhủ từ quá khứ, như nhịp tim của sông Mã, dòng sông lịch sử.

Sông Mã vẫn chảy, vẫn uốn mình qua những dãy núi, những cánh đồng, những miền quê. Nhưng đâu đó trong tiếng sóng vỗ bờ, người ta như nghe vọng về âm hưởng của những câu hò đã cùng dân tộc đi qua bao mùa kháng chiến. Đó không chỉ là âm nhạc của lao động, không chỉ là khúc hát của tình quê mà còn là lời thề son sắt của những con người từng gánh trên vai vận mệnh non sông.

Ngày nay, giữa nhịp sống hiện đại, những câu Hò sông Mã vẫn cần được ngân vang như một khúc sử thi nối quá khứ với hiện tại, như một dấu ấn văn hóa không thể phai mờ trong tâm hồn xứ Thanh. Những nỗ lực bảo tồn, sưu tầm, truyền dạy của các nghệ nhân, nhà nghiên cứu, cùng sự quan tâm của các cấp, ngành không chỉ là trách nhiệm với di sản mà còn là cách để thế hệ hôm nay được lắng nghe tiếng vọng của cha ông, để thêm tự hào, thêm yêu quê hương xứ sở.

Và rồi, một ngày nào đó, trên những bến nước, dưới những triền đê, trong những lễ hội, du khách sẽ được nghe lại tiếng hò ngân dài, vang vọng như tiếng gọi của lịch sử. Khi ấy, dòng sông Mã sẽ không chỉ chảy qua địa lý mà còn chảy qua tâm thức của bao thế hệ người Việt như một khúc tráng ca bất tận của khát vọng độc lập - tự do.