Di tích quốc gia đặc biệt Óc Eo- Ba Thê hướng tới Di sản văn hóa thế giới

VHO - Sáng 4.9, tại Hà Nội, UBND tỉnh An Giang đã tổ chức Hội nghị khoa học góp ý, đánh giá bản thảo Hồ sơ đề cử và kế hoạch quản lý Khu di tích khảo cổ Óc Eo - Ba Thê trình UNESCO ghi danh là Di sản văn hóa thế giới.

Dự và chủ trì Hội nghị có Thứ trưởng Bộ VHTTDL Hoàng Đạo Cương; Phó Chủ tịch UBND tỉnh An Giang, Trưởng Ban xây dựng Hồ sơ Lê Trung Hồ; Phó Chủ tịch Hội đồng Di sản quốc gia Đặng Văn Bài.

Hội nghị có sự tham dự của đông đảo các nhà quản lý, nhà nghiên cứu và chuyên gia.

Dấu tích quan trọng của nền văn minh Óc Eo

Phát biểu tại Hội nghị, ông Lê Trung Hồ cho biết tỉnh An Giang đã hoàn thành nhiệm vụ giai đoạn 1 trong quá trình xây dựng hồ sơ đề cử Khu di tích khảo cổ Óc Eo - Ba Thê trình UNESCO công nhận là Di sản văn hóa thế giới.

Ông Lê Trung Hồ cho biết, An Giang luôn xác định việc bảo tồn, phát huy giá trị Di tích Óc Eo - Ba Thê không chỉ là trách nhiệm với quá khứ mà còn là hành động thiết thực cho hiện tại và mai sau. Đồng thời, tỉnh cam kết phối hợp chặt chẽ với các cơ quan chuyên môn, tổ chức quốc tế, các nhà khoa học để xây dựng hồ sơ khoa học vững chắc, thuyết phục, góp phần đưa Di tích Óc Eo - Ba Thê trở thành Di sản thế giới, đóng góp cho kho tàng văn hóa nhân loại.

Hiện tỉnh An Giang đang tập trung hoàn tất các bước thủ tục cuối cùng để lập hồ sơ đề cử và kế hoạch quản lý di sản. Mục tiêu đặt ra là trước ngày 30.9.2025 sẽ gửi bản thảo Hồ sơ đề cử, và trước ngày 1.2.2026 sẽ gửi Hồ sơ đề cử chính thức cho Trung tâm Di sản thế giới.

Ông Lê Trung Hồ nhấn mạnh: “Nếu Khu di tích được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa thế giới, đó sẽ không chỉ là niềm tự hào của đất nước mà còn là sự ghi nhận của quốc tế đối với những giá trị lịch sử, văn hóa, khảo cổ của vùng đất Nam Bộ.”

Di tích khảo cổ Óc Eo - Ba Thê nằm trên địa bàn thị trấn Óc Eo, huyện Thoại Sơn, tỉnh An Giang, có tổng diện tích quy hoạch bảo tồn khoảng 433,1 ha. Trong đó, khu vực sườn và chân núi Ba Thê (khu A) gần 144 ha, cánh đồng Óc Eo (khu B) hơn 289 ha.

Óc Eo - Ba Thê là dấu tích quan trọng của nền văn minh Óc Eo, từng phát triển rực rỡ ở Nam Bộ từ thế kỷ I đến thế kỷ VII. Đây từng là một trong những trung tâm giao thương lớn của vương quốc Phù Nam, với hệ thống kênh rạch, kiến trúc và di vật khảo cổ phản ánh trình độ phát triển cao về kinh tế, văn hóa, tín ngưỡng.

Khu di tích là một quần thể phức hợp, bao gồm các trung tâm cư trú, kiến trúc tôn giáo, xưởng thủ công, tuyến kênh cổ và khu mộ táng phân bố từ sườn núi Ba Thê ra tới cánh đồng Óc Eo. Dựa trên các nghiên cứu khảo cổ học, đặc biệt là sơ đồ phân kỳ không gian, thời gian của Pierre-Yves Manguin, quá trình hình thành và phát triển khu di tích có thể chia thành ba giai đoạn:

Giai đoạn I: Hình thành đô thị sớm (thế kỷ I TCN - III SCN). Đây là thời kỳ ban đầu của khu đô thị Óc Eo - Ba Thê. Các di chỉ cư trú chiếm ưu thế, phản ánh cộng đồng sinh sống định cư ổn định. Tầng văn hóa dày, chứa nhiều di vật gốm, gỗ, than tro… cho thấy hoạt động cư trú, sản xuất thủ công và nông nghiệp đã phát triển.

Giai đoạn II: Cực thịnh (thế kỷ IV - VII). Đây là giai đoạn bùng nổ về quy mô, mật độ di tích và tính phức hợp trong tổ chức không gian. Kiến trúc tôn giáo và công trình bằng gạch, đá được xây dựng dày đặc. Xuất hiện cấu trúc thành - hào bao quanh “thành phố Óc Eo” cùng các loại hình mộ táng như mộ gạch, mộ chum, mộ hỏa táng.

Giai đoạn III: Chuyển tiếp và biến đổi (thế kỷ VII - XII). Sau thế kỷ VII, khu di tích có sự biến đổi về chức năng và không gian. Kiến trúc giai đoạn này thường chồng lên nền cũ, mang đặc trưng tiền Angkor, với sự hiện diện của đá hoa cương và gạch tái sử dụng.

Không gian đô thị Óc Eo xưa suy giảm, thay vào đó là sự co cụm và tái cấu trúc không gian nghi lễ - cư trú quanh Ba Thê, phản ánh sự chuyển giao quyền lực và ảnh hưởng chính trị - văn hóa từ Phù Nam sang Chân Lạp.

Khu di tích Óc Eo - Ba Thê thể hiện quá trình phát triển văn hóa liên tục và lâu dài, kéo dài từ cuối thế kỷ trước Công nguyên đến thế kỷ XII sau Công nguyên, với hơn 1.000 năm lịch sử. Đây là minh chứng nổi bật cho sự hình thành và phát triển của một trung tâm đô thị cổ đại phức hợp, trải qua nhiều giai đoạn mở rộng, chuyển biến và thích ứng.

Đặc biệt, Óc Eo - Ba Thê thể hiện mô hình đô thị - cảng độc đáo, hình thành và phát triển trong môi trường ven biển ngập nước của hạ lưu sông Mê Kông. Đây là một trong những ví dụ sớm nhất ở Đông Nam Á về trung tâm quyền lực - kinh tế - tôn giáo quy mô lớn, được quy hoạch theo bố cục hình học gắn với hệ thống kênh đào nhân tạo, thích nghi linh hoạt với địa hình và thủy văn.

Trung tâm Óc Eo được bao quanh bởi hệ thống hào - thành và kênh đào bố trí theo trục vuông góc, tạo nên một đô thị quy hoạch theo ô bàn cờ hiếm thấy trong khu vực cùng thời. Bên trong thành, các cụm cư trú, đền tháp, xưởng thủ công và mộ táng được phân bố có chủ ý, phản ánh khả năng quy hoạch, quản lý lãnh thổ hiệu quả của một thiết chế quyền lực cao cấp.

Mạng lưới kênh đào, tiêu biểu là kênh Lung Lớn, vừa đảm nhận vai trò giao thông, thoát nước, vừa kết nối đô thị với vùng cửa biển và các khu vực xung quanh, hình thành mô hình cảng thị gắn với giao thương quốc tế.

Theo GS.TS Đặng Văn Bài - Phó Chủ tịch Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia, di sản văn hóa không chỉ là những gì còn lại từ quá khứ mà còn là cội nguồn hình thành bản sắc, là cầu nối đối thoại giữa các nền văn minh. Trong hành trình đó, Óc Eo - Ba Thê nổi bật như một “nút giao” quan trọng giữa các dòng chảy lịch sử, kinh tế và văn hóa khu vực.

Hội tụ tiềm năng to lớn để trở thành di sản thế giới

GS.TS Đặng Văn Bài nhận định, khu di tích này hội tụ tiềm năng to lớn để trở thành di sản thế giới. Đó là tính đại diện cho cảng thị cổ Đông Nam Á, là minh chứng cho sự giao lưu Đông - Tây, và là dấu ấn rõ nét của nền văn minh châu thổ giàu sức sáng tạo.

Hội nghị thống nhất quan điểm rằng, căn cứ các tiêu chí về giá trị nổi bật toàn cầu, Khu di tích Óc Eo - Ba Thê có thể đáp ứng tiêu chí: Thể hiện sự giao thoa quan trọng của các giá trị nhân văn, qua một thời kỳ hoặc trong một khu vực văn hóa của thế giới; về phát triển kiến trúc, công nghệ, nghệ thuật xây dựng đền tháp, quy hoạch thành phố hay thiết kế cảnh quan.

Đồng thời đáp ứng tiêu chí: Là minh chứng độc đáo hoặc khác biệt về một truyền thống văn hóa hay nền văn minh đã biến mất hoặc còn tồn tại. Bên cạnh đó, khu di tích còn đáp ứng tiêu chí: Là ví dụ nổi bật về hình thức cư trú truyền thống của con người, cách sử dụng đất đai hay khai thác biển cả, đại diện cho một hay nhiều nền văn hóa, hoặc sự tương tác giữa con người và môi trường trong bối cảnh dễ bị tổn thương bởi biến đổi không thể đảo ngược.

Phát biểu tại Hội nghị, Thứ trưởng Hoàng Đạo Cương cho biết, ngày 30.7, tỉnh An Giang đã tổ chức Hội thảo khoa học quốc tế tham vấn giá trị nổi bật toàn cầu và tiêu chí đề cử Di sản thế giới cho Khu di tích khảo cổ Óc Eo - Ba Thê.

Để hiện thực hóa mục tiêu xây dựng hồ sơ đề cử, Bộ VHTTDL đã phối hợp chặt chẽ với UBND tỉnh An Giang và các đơn vị tư vấn triển khai nhiều hoạt động nghiên cứu, bổ sung tư liệu, xác định rõ ranh giới, phạm vi và giá trị nổi bật của di sản.

Hội thảo là dịp quan trọng để các chuyên gia, nhà khoa học trong và ngoài nước thảo luận, tham vấn về các tiêu chí đề cử và giá trị nổi bật toàn cầu (OUV) của khu di tích, đặc biệt là tiêu chí II và III theo khuyến nghị của UNESCO.

“Chỉ sau hơn 1 tháng, tỉnh An Giang và các đơn vị liên quan đã tổ chức Hội nghị hôm nay, chúng ta đã bước thêm một bước quan trọng trong việc hoàn thiện hồ sơ với mong muốn UNESCO sẽ ghi danh thêm một di sản nữa của Việt Nam,” Thứ trưởng nhấn mạnh.

Thứ trưởng khẳng định, Hồ sơ di sản khảo cổ Óc Eo - Ba Thê không chỉ có ý nghĩa về khoa học di sản văn hóa mà còn mang ý nghĩa chính trị. Khi thời hạn nộp hồ sơ đã đến gần, công việc hoàn thiện cần tiến hành khẩn trương. Thứ trưởng đề nghị các chuyên gia, nhà khoa học nghiên cứu kỹ dự thảo để có ý kiến góp ý thiết thực, góp phần cùng tỉnh An Giang hoàn thiện hồ sơ tốt nhất, kịp tiến độ đặt ra.