Đau xót với hiện trạng

VHO - Di chỉ khảo cổ học quốc gia Phôi Phối - Bãi Cọi thuộc xã Nghi Xuân (Hà Tĩnh) được xác định là nơi giao thoa, hội tụ của nền văn hóa Sa Huỳnh và văn hóa Đông Sơn, ẩn chứa nhiều bí ẩn đòi hỏi tiếp tục tìm hiểu, khám phá. Đáng buồn là, sau hơn 10 năm được công nhận, di tích quốc gia này dường như đang bị lãng quên và bị xâm phạm nghiêm trọng.

 Di chỉ khảo cổ học này nằm trên khu đất trải rộng 6 ha bao gồm cồn cát Bãi Cọi và các điểm xung quanh như Bãi Lòi, Bãi Phôi Phối, được Viện Khảo cổ học phát hiện lần đầu năm 1974. Di chỉ Bãi Cọi là một quần thể mộ táng được phân bố trên một diện tích rộng lớn với hai loại hình mộ huyệt đất và mộ chum được chôn xen kẽ.

Điểm lý thú tạo nên giá trị đặc biệt của di chỉ Bãi Cọi là trong nhiều mộ chum (Sa Huỳnh) có những hiện vật thuộc văn hóa Đông Sơn, và ngược lại trong các mộ huyệt đất (Đông Sơn) lại bắt gặp nhiều hiện vật mang đặc trưng văn hóa Sa Huỳnh.

Những lần “đánh thức”…

Đầu năm 1974, Viện Khảo cổ học tiến hành khảo sát trên địa bàn xã Nghi Xuân và phát hiện một khuyên tai hai đầu thú. Tháng 5 năm đó, Khoa Lịch sử thuộc Trường Đại học Tổng Hợp Hà Nội phát hiện và thăm dò, thám sát địa điểm Bãi Phôi Phối. Theo nhận định lúc bấy giờ của đoàn nghiên cứu, di chỉ Phôi Phối có niên đại Hậu kỳ Đá mới và mang nhiều nét tương đồng với di chỉ Cồn Lôi Mốt. Đến năm 1976, Khoa Lịch sử chính thức tiến hành khai quật di tích Bãi Phôi Phối. Kết quả khai quật cho thấy đây là một di chỉ hậu kỳ Đá mới, thuộc văn hóa Bàu Tró.

Mùa hè năm 1977, Bảo tàng Lịch sử Việt Nam tiến hành khảo sát Bãi Phôi Phối, phát hiện một số mảnh gốm, đặc biệt là hai vòng thuỷ tinh màu xanh lục, cho thấy sự tồn tại của một giai đoạn muộn hơn ở khu vực này. Trong 30 năm sau đó, cán bộ Bảo tàng Lịch sử Việt Nam, Viện Khảo cổ học đã vài lần “phúc tra” di chỉ Bãi Phôi Phối, chủ yếu khảo sát trên bề mặt, không tiến hành bất cứ một cuộc thám sát và khai quật nào.

Vào tháng 11.2008, Bảo tàng Hà Tĩnh và cán bộ UBND xã Nghi Xuân thông báo về việc người dân ở đây đào được rất nhiều đồ cổ, đặc biệt là đồ đồng trong khu Bãi Cọi, liền kề với Bãi Phôi Phối. Nhận được thông tin, Bảo tàng Lịch sử Việt Nam phối hợp với Bảo tàng Hà Tĩnh tiến hành khảo sát kỹ khu vực này. Từ năm 2008-2013, Bảo tàng Lịch sử Việt Nam phối hợp với Sở VHTTDL Hà Tĩnh cùng nhiều đoàn nghiên cứu trong và ngoài nước tổ chức ba đợt thám sát, khai quật, phát hiện kho hiện vật bằng gốm, đồng, sắt, cụm mộ táng, mộ chum, đồ tùy táng... có niên đại khoảng 2.000 năm.

Qua các đợt thám sát, khai quật, giới chuyên môn kết luận, di chỉ Phôi Phối - Bãi Cọi hội tụ đủ yếu tố của nền văn hóa Sa Huỳnh (khu vực Nam Trung Bộ) và Đông Sơn (khu vực phía Bắc) cho thấy, mảnh đất Hà Tĩnh là vùng đệm, là nơi giao thoa khá đậm đặc của hai nền văn hóa nổi tiếng thời sơ sử. Với những giá trị văn hóa lịch sử đặc biệt đó, di chỉ khảo cổ học Phôi Phối - Bãi Cọi đã thu hút sự quan tâm của nhiều người trong và ngoài nước. Nhận thấy tầm quan trọng cũng như những giá trị đặc biệt của di tích, năm 2014, Bộ VHTTDL đã công nhận di chỉ khảo cổ học Phôi Phối - Bãi Cọi là di tích quốc gia.

Gần như không ai biết đó là di tích

Có mặt tại khu vực di chỉ khảo cổ Phôi Phối - Bãi Cọi giữa những cồn cát mênh mông, chúng tôi không khỏi ngỡ ngàng vì nơi đây đến nay cũng vẫn chỉ là một bãi đất cát với nhiều dấu vết của việc đào xới lộn xộn, không có tường rào bao quanh, không người trông coi, và chưa được cắm mốc ranh giới.

Khu vực khảo cổ vẫn là nơi hoang sơ, nơi chăn thả trâu bò và tất cả các tuyến đường cũng như ngay tại khu di tích đều không có một bảng tên dẫn tích hay bảng hướng dẫn… Ít ai có thể nghĩ rằng, đây là khuôn viên di tích khảo cổ học quốc gia Phôi Phối - Bãi Cọi.

Ông Trần Văn Tâm (thôn Bắc Sơn, xã Nghi Xuân), người dân sống khu di tích cho biết: “Tôi sống ở đây từ lâu. Trước có thấy nhiều đoàn về khai quật, tìm đồ cổ mà không hề hay biết ở đây đã được công nhận là di tích quốc gia, vì chưa thấy chính quyền thông báo, đặt biển báo chỉ dẫn. Ở vùng này thỉnh thoảng vẫn có người vào đào trộm lấy cát…”.

Được biết, tại nhiều cuộc họp cử tri, người dân địa phương đã phản ánh với các cấp chính quyền về tình trạng nhiều hộ dân sống xung quanh khu di tích tự ý lấn chiếm khu vực bảo vệ do không có biển báo hay biển chỉ dẫn giới thiệu, khiến nhiều người lầm tưởng là bãi đất hoang.

Trước tình trạng di chỉ khảo cổ học Phôi Phối - Bãi Cọi bị lãng quên, xâm hại, chưa được quan tâm bảo vệ, nhiều nhà nghiên cứu, những người có tâm huyết với di tích đã không ít lần lên tiếng, mong muốn cơ quan chuyên môn, chính quyền các cấp triển khai các giải pháp quản lý, gìn giữ, bảo tồn, khai thác, phát huy giá trị di sản hiếm có này.

Ông Đậu Khoa Toàn, Giám đốc Bảo tàng tỉnh Hà Tĩnh cho biết: “Di chỉ khảo cổ Phôi Phối - Bãi Cọi là một điểm hẹn, nơi gặp gỡ của các nền văn hóa lớn thời sơ sử ở Việt Nam. Hiện nay, các hiện vật, cổ vật có giá trị khai quật đang được Bảo tàng tỉnh Hà Tĩnh và Bảo tàng Lịch sử quốc gia lưu giữ, trưng bày. Tuy vậy, dù đã được xếp hạng di tích cấp quốc gia nhưng di tích này vẫn đang hằng giờ đối mặt với sự xâm hại đến từ khai thác cát và nạn săn tìm cổ vật”.

Một giáo viên Trường THCS Nghi Xuân (Hà Tĩnh) cho hay, trong những giờ học ngoại khóa, nhà trường rất muốn giới thiệu với các em học sinh về truyền thống lịch sử, văn hóa quê hương bằng những bài học cụ thể, thiết thực ngay trên chính những di tích trên địa bàn.

Tuy nhiên, di chỉ khảo cổ quốc gia Phôi Phối - Bãi Cọi hiện vẫn chỉ là bãi đất trống, không hiện vật, không nhà trưng bày, giới thiệu nên học sinh không thể hình dung được.

Mang theo những trăn trở này, trao đổi với chúng tôi, ông Bùi Việt Hùng, Chủ tịch UBND xã Nghi Xuân (Hà Tĩnh) cho biết: “Chúng tôi cũng rất trăn trở vì đây là một di tích khảo cổ học rất có giá trị quan trọng nhưng đang bị xâm hại. Xã cũng rất mong muốn có kinh phí để sớm lập quy hoạch, đầu tư xây dựng hàng rào bảo vệ, một số hạng mục, nhà trưng bày để gìn giữ, phát huy giá trị di tích quốc gia. Tuy nhiên, đến nay xã vẫn chưa có kinh phí để thực hiện”.

Do chưa được phân định ranh giới khu vực bảo vệ di chỉ khảo cổ trên thực địa, không có phương án trông coi, bảo vệ nên di tích đang tồn tại rất nhiều bất cập gây mất mỹ quan và phản cảm. Điều đáng nói, khu vực di tích có diện tích rộng lớn lại không có hàng rào bảo vệ nên đã xảy ra tình trạng người dân lấn chiếm xây dựng lăng mộ.

Đã đến lúc cơ quan chức năng, chính quyền địa phương cần vào cuộc kiểm tra, đánh giá hiện trạng khu vực bảo vệ di chỉ khảo cổ học quốc gia Phôi Phối - Bãi Cọi; xây dựng phương án quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị di tích. Càng chậm trễ bao nhiêu di chỉ khảo cổ quốc gia này sẽ càng bị “tan vụn” bởi tình trạng đào bới, xâm lấn…