Bảng Môn – Phú Khê: Hai ngôi đình lưu dấu “đất học” Cổ Đằng

VHO - Không chỉ tự hào về truyền thống hiếu học, khoa bảng, vùng đất Cổ Đằng xưa (huyện Hoằng Hóa cũ, tỉnh Thanh Hóa) còn lưu giữ hệ thống di tích làng quê thuần Việt giàu giá trị lịch sử – văn hóa.

Tiêu biểu nhất phải kể đến đình Bảng Môn và đình Phú Khê, đôi di sản hơn 400 – 500 năm tuổi vẫn bền bỉ tồn tại trong nhịp sống hiện đại, như lời nhắc về cội nguồn đầy tự hào của người xứ Thanh.

Dấu tích về danh tướng giúp vua Lý dẹp giặc

Được đánh giá là một trong những đình làng đẹp nhất xứ Thanh, đình Bảng Môn (xã Hoằng Lộc) khoác lên mình vẻ cổ kính với cây đa, giếng nước, sân đình và mái ngói phủ rêu qua năm tháng.

Đây không chỉ là nơi sinh hoạt văn hóa cộng đồng, mà còn lưu giữ câu chuyện về Thành hoàng làng, danh tướng Nguyễn Tuyên, người đã giúp vua Lý dẹp giặc Chiêm Thành.

Thần phả ghi rằng Nguyễn Tuyên sinh năm 1017, nổi tiếng thông minh, đức độ và văn võ toàn tài từ thuở thiếu niên. Khi giặc Chiêm xâm lấn phương Nam, ông đã hiển lộ tài thao lược, được vua Lý phong làm Đại tướng tiên phong, dẫn quân đánh thắng, bắt sống Chiêm chủ Xạ Đẩu. Khải hoàn trở về, nhà vua sắc phong Thành hoàng cho ông và lập miếu thờ ba phía trong làng để ghi nhớ công lao.

Tương truyền, khi trở về quê bái yết tổ tiên, Nguyễn Tuyên gặp giông tố và hóa thần ngay tại đầu làng vào ngày 21 tháng Chạp năm 1037. Thương tiếc vị tướng trẻ tài hoa, nhà vua phong sắc “Thượng đẳng Đại vương linh thần”, dựng đền thờ kiểu “Thượng sàng hạ mộ”, bên trên thờ, dưới là nơi an giấc ngàn thu.

Hằng năm, dân làng long trọng tổ chức lễ hội vào ngày sinh (10.3) và ngày mất (21 tháng Chạp âm lịch), trở thành nét văn hóa đặc sắc của vùng đất học Cổ Đằng.

Đình Bảng Môn được khởi dựng từ thời Hậu Lê (thế kỷ XV), khi làng chưa có văn chỉ nên ngoài chức năng là nơi hội họp, đình còn là thiết chế tôn vinh truyền thống khoa bảng. Bởi vậy, người dân đã đặt tên “Bảng Môn”, cánh cửa dẫn vào con đường đỗ đạt, vinh quy.

Kiến trúc đình nổi bật với các mảng chạm khắc long – ly – quy – phượng và nhiều đề tài sinh hoạt như cưỡi voi, cưỡi ngựa, múa sư tử… Dù qua nhiều lần trùng tu, đình vẫn giữ được dấu tích nghệ thuật từ cuối thế kỷ XVI – XVII, hiếm gặp trong đình làng Việt hiện nay.

Huyền tích nhị vị thần họ Chu ở đình Phú Khê

Cách Bảng Môn đình không xa, đình Phú Khê (xã Hoằng Phú) lại gắn với câu chuyện linh thiêng về hai anh em họ Chu: Chu Minh và Chu Tuấn.

Theo truyền tích, cha mẹ họ Chu hiếm muộn nên hành hương về chùa Bảo Phúc cầu tự và sinh được hai người con khôi ngô tuấn tú. Khi trở về tạ lễ, cả gia đình gặp đại hồng thủy và thiệt nạn. Dân làng thấy hai thi thể trôi vào bờ trong tư thế ngồi thiền nên lập mộ, thờ phụng.

Đến thời Lý, khi vua đi đánh giặc phương Nam, hai vị hiện linh xin “âm phù dương trợ”. Trận chiến sau đó, gió giông từ Phú Trừng trang ập xuống khiến giặc đại bại. Vua sắc phong thần và tu bổ mộ phần. Đình dựng sau này tôn hai vị làm Thành hoàng làng.

Đình Phú Khê nổi bật với quy mô bề thế, nhất là tòa đại đình 5 gian dài gần 20m, rộng hơn 14m. Các mảng chạm gỗ khỏe khoắn nhưng tinh tế, hài hòa với khối kiến trúc lớn.

Diện mạo hiện nay chủ yếu còn lại từ lần đại trùng tu năm 1855 dưới triều Tự Đức. Nhiều hiện vật quý như ngai thờ, bài vị… vẫn được lưu giữ cẩn trọng.

Nhà bác học Lê Quý Đôn khi qua đây từng khen ngợi trong bản thúc ước của làng: “Đình ta nay: tiếng nức cõi Thanh, danh lừng đất Phú…”, đủ thấy đình từng có vị thế quan trọng trong đời sống văn hóa vùng.

Giữa nhịp sống hiện đại, hai ngôi đình vẫn là nơi gìn giữ ký ức cộng đồng, là điểm tựa tâm linh và biểu tượng văn hóa – lịch sử của người dân Cổ Đằng.

Những đường nét kiến trúc cổ, những huyền tích linh thiêng cùng truyền thống khoa bảng lẫy lừng được bảo tồn, trao truyền qua bao thế hệ.