Trận lũ thế kỷ và bài toán giữ hồ, giữ dân

VHO - Hai trận lũ lịch sử 2010 và 2020 đặt Hà Tĩnh vào lằn ranh sinh - tử. Giữa biển nước cuồn cuộn, hồ Kẻ Gỗ trở thành “lá chắn” sinh mệnh của hàng vạn con người. Và những người “gác đập” lặng lẽ đối đầu thiên tai để giữ hồ, giữ dân...

Cuộc chiến với thiên tai giữa lòng hồ Kẻ Gỗ

Trận lũ lịch sử tháng 10.2010 là một trong những thử thách khắc nghiệt nhất đối với công trình hồ chứa nước Kẻ Gỗ và toàn bộ hệ thống thủy lợi Hà Tĩnh. Dù lưu lượng xả lớn nhất chỉ đạt 582m³/s, thấp hơn đỉnh xả năm 1983, nhưng điều khiến người ta gọi đó là “trận lũ thế kỷ” chính là hiện tượng lũ chồng lũ, cường suất mưa khủng khiếp (2.031mm/18 ngày, chiếm tới 77% lượng mưa cả năm), đỉnh lũ đạt tới 2.820m³/s - con số chưa từng có trong lịch sử quan trắc thủy văn của tỉnh.

Trước tình huống “nước sôi lửa bỏng”, mực nước hồ Kẻ Gỗ dâng vọt tới +32.44m, gần chạm ngưỡng thiết kế cực đại +35.00m, trong khi toàn bộ dung tích thiết kế của hồ chỉ 345 triệu m³ nước, nhưng tổng lượng nước đổ về lên tới 578 triệu m³. Nếu không kịp thời xả lũ, hồ Kẻ Gỗ đứng trước nguy cơ vỡ đập - một thảm họa khôn lường có thể nhấn chìm hàng chục xã, cướp đi sinh mạng và tài sản của hàng vạn người dân vùng hạ du.

Những hình dung về hậu quả nếu hồ Kẻ Gỗ vỡ thật sự rùng mình: Lũ sẽ tràn qua đỉnh đập với độ cao gần 3,4m, cuốn trôi hệ thống kênh mương, tàn phá đồng ruộng, nhấn chìm các xã Cẩm Duệ, Cẩm Mỹ, Cẩm Thành, Cẩm Quan, Thạch Hội..., thậm chí có thể dâng tràn vào nội thành Hà Tĩnh; hậu quả sẽ là không thể kiểm soát. Trong cơn lũ dữ, quyết định xả lũ không chỉ là kỹ thuật, đó là quyết định sinh tử.

Thời khắc đó, cả hệ thống chính trị tỉnh Hà Tĩnh vào cuộc. Lãnh đạo UBND tỉnh, Sở NN&PTNT, Ban chỉ huy Phòng chống thiên tai, Công ty TNHH MTV Thủy lợi Nam Hà Tĩnh đã họp khẩn, tính toán, cân nhắc từng mét nước, từng giờ xả. Trong ba giờ cao điểm vào sáng 17.10.2010, lưu lượng xả đạt 582m³/s, bằng 54% lưu lượng thiết kế, song vẫn phải đảm bảo an toàn cho đập và giảm tối đa ngập lụt hạ du.

Giữa căng thẳng và hiểm nguy, những người đứng đầu đã thể hiện rõ bản lĩnh. Nguyên Bí thư Tỉnh ủy Nguyễn Thanh Bình khi đó đã cùng Chủ tịch UBND tỉnh Võ Kim Cự trực tiếp đến công trình đầu mối Kẻ Gỗ, chỉ đạo giữ đập là giữ dân, bằng mọi giá không để hồ bị quá tải.

Những người như nguyên Giám đốc Công ty thủy lợi Phan Đăng Nhật (hiện là Phó Giám đốc Sở Nông nghiệp và Môi trường tỉnh Hà Tĩnh) với kinh nghiệm dày dạn, thức trắng nhiều đêm bên mặt nước, theo dõi từng chỉ số để quyết định từng đợt xả, từng giờ mở van, đã trở thành điểm tựa niềm tin cho cả hệ thống chính trị và người dân hạ du.

Cảm xúc của người dân thời điểm ấy vẫn còn nguyên vẹn trong ký ức: Đêm không ngủ, lòng như lửa đốt; nghe tin hồ Kẻ Gỗ bắt đầu xả mà nước chỉ ngập vườn, không vào nhà, bà con ai cũng thở phào. “Lúc đó, gia đình tôi vô cùng lo lắng, nghĩ rằng nhà cửa sẽ trôi hết. Đến lúc nghe tin hồ đã điều tiết lũ thành công, chúng tôi mới dám thở phào nhẹ nhõm”, ông Bùi Quang Tuấn (trú xã Cẩm Xuyên) nhớ lại.

Mười năm sau, Hà Tĩnh lại hứng chịu một đợt mưa lũ lịch sử xảy ra vào tháng 10.2020. Chỉ trong 8 ngày (từ 15-22.10), nhiều khu vực ghi nhận lượng mưa 1.000-1.200mm, riêng vùng thượng nguồn hồ Kẻ Gỗ có ngày mưa tới 500mm. Nước đổ về ồ ạt khiến mực nước hồ vượt ngưỡng báo động. Đêm 18.10.2020, công trình buộc phải nâng lưu lượng xả lên gần 1.050m³/s, gấp đôi so với mức năm 2010, trong khi phía hạ du đã chìm trong biển nước.

Cơn lũ 2020 là bài kiểm tra khắc nghiệt của năng lực vận hành trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng cực đoan. Nếu như năm 2010, mối lo lớn nhất là nguy cơ vỡ đập, thì năm 2020, áp lực còn đến từ yêu cầu “giảm xả mà vẫn an toàn công trình” do vùng hạ du đã quá tải. Chính sự phối hợp chặt chẽ giữa đơn vị vận hành, chính quyền và các lực lượng vũ trang đã giúp kiểm soát tình hình, hạn chế thiệt hại cho nhân dân.

Giữ đập, giữ cả niềm tin

Sau “trận lũ lịch sử” 2010 và 2020, một lần nữa hồ Kẻ Gỗ chứng minh không chỉ là nơi tích nước, mà còn là nơi tích tụ bản lĩnh, trí tuệ và sức mạnh hệ thống. Nhờ điều hành linh hoạt, khoa học, Công ty TNHH MTV Thủy lợi Nam Hà Tĩnh - đơn vị trực tiếp vận hành hồ chứa Kẻ Gỗ đã điều tiết 233 triệu m³ nước xuống hạ du một cách hợp lý, đảm bảo ba mục tiêu: An toàn công trình - giảm ngập cho dân - tích đủ nước sau lũ cho vụ sản xuất.

Vai trò của Công ty TNHH MTV Thủy lợi Nam Hà Tĩnh trong vận hành hồ Kẻ Gỗ là không thể thay thế. Đây là lực lượng luôn thường trực 24/24 trong mùa mưa bão, theo dõi từng chỉ số mực nước, cập nhật thời tiết, giám sát tràn xả và phối hợp với chính quyền để thông báo, điều tiết kịp thời.

Đội ngũ kỹ sư, công nhân của công ty vừa vững chuyên môn vừa giàu kinh nghiệm thực tiễn và tinh thần trách nhiệm. Họ là những người “gác đập” đúng nghĩa, thầm lặng mà vững vàng. Sau sáp nhập chính quyền hai, cấp, Công ty TNHH MTV Thủy lợi Bắc Hà Tĩnh đã được sáp nhập vào Công ty TNHH MTV Thủy lợi Nam Hà Tĩnh, càng tăng thêm sức mạnh chuyên môn, kỹ thuật trong công tác bảo vệ công trình hồ chứa Kẻ Gỗ.

Ông Trần Mạnh Cường, Giám đốc Công ty TNHH MTV Thủy lợi Nam Hà Tĩnh cho hay, mỗi lần đối mặt với lũ lớn, hồ Kẻ Gỗ không chỉ vận hành bằng máy móc và quy trình, mà bằng cả sự tỉnh táo, bản lĩnh và trách nhiệm. Từ thực tiễn năm 2010 và 2020, nhiều bài học kinh nghiệm được rút ra: Sự chỉ đạo sát sao, quyết liệt của cấp ủy, chính quyền là yếu tố then chốt; quy trình điều tiết phải linh hoạt, cập nhật dữ liệu khí tượng thủy văn theo thời gian thực; con người là trung tâm, đội ngũ kỹ thuật phải được đào tạo, diễn tập thường xuyên; phối hợp đồng bộ với chính quyền, truyền thông cảnh báo sớm cho cộng đồng; bảo vệ rừng đầu nguồn để giảm áp lực lũ, giữ nước tự nhiên.

Cũng theo ông Cường, Hà Tĩnh đang từng bước hiện đại hóa quản lý hồ chứa bằng việc số hóa dữ liệu, giám sát từ xa, ứng dụng trí tuệ nhân tạo dự báo mưa lũ, xây dựng trung tâm điều hành thông minh kết nối đa chiều từ hồ đến chính quyền và người dân. Song, cho dù công nghệ có tiên tiến đến đâu, điều quyết định vẫn là bản lĩnh con người.

Câu chuyện những người “gác đập” không đơn thuần là chuyện kỹ thuật, đó là bài học về quản trị rủi ro khí hậu trong bối cảnh biến đổi thời tiết cực đoan ngày càng gia tăng. Kẻ Gỗ dạy cho chúng ta rằng, muốn công trình vững thì phải có người vững; muốn giữ hồ thì phải giữ rừng đầu nguồn; muốn giữ dân thì phải có hệ thống cảnh báo, quy trình ứng phó rõ ràng và nền tảng văn hóa phòng chống thiên tai được xây từ cộng đồng.

Kẻ Gỗ, sau nửa thế kỷ, không chỉ là đại công trình thủy nông mà là biểu tượng của khả năng thích ứng, linh hoạt và bền bỉ. Những con người hôm nay, từ lãnh đạo công ty đến cán bộ, kỹ sư, công nhân vận hành vẫn đang tiếp tục truyền lửa, bảo vệ an toàn nguồn nước, tưới mát mùa màng, che chở xóm làng nơi miền quê Hà Tĩnh.

(Còn nữa)