Đào tạo xiếc: Chuyên nghiệp từ nền tảng đặc thù

VHO - Trong tiến trình tinh gọn hệ thống sự nghiệp công, điều quan trọng không phải giản lược cơ học mà là nhận diện đúng lĩnh vực cần cơ chế đặc thù. Với nghệ thuật xiếc, Trường Trung cấp Nghệ thuật Xiếc và Tạp kỹ Việt Nam là cơ sở đầu ngành, duy nhất đào tạo diễn viên xiếc, tạp kỹ cho cả nước và ba nước Đông Dương, tạo ra “sản phẩm kép” vừa là nhân lực trình độ cao vừa là tác phẩm đạt chuẩn quốc gia - quốc tế.

Đặc thù để bảo toàn giá trị và phát huy tài năng

Ở các quốc gia có nền công nghiệp văn hoá phát triển, những lĩnh vực đòi hỏi năng khiếu bẩm sinh, truyền nghề trực tiếp, thực hành tỉ lệ cao và tiêu chuẩn an toàn nghiêm ngặt thường được đặt trong cơ chế đào tạo chuyên biệt. Xiếc thuộc nhóm ấy. Không thể thay thế bằng “vài học phần lẻ”, càng không thể “gộp” vào những khối ngành gần nghĩa.

Xiếc cần không gian, cần thiết bị, cần thời lượng tập luyện khắc nghiệt, cần đội ngũ nghệ sĩ – nhà giáo “tiêu chuẩn kép” kèm cặp cá nhân hoá. 

Người học cần năng khiếu bẩm sinh, sức bền thể chất và tinh thần vượt trội. Quá trình rèn luyện khắc nghiệt, cường độ tập luyện lớn cùng yêu cầu an toàn tuyệt đối là những điều kiện không thể thay thế. Vì vậy, đào tạo xiếc không thể ghép chung với ngành khác, càng không thể giản lược thành vài học phần phụ. Nó đòi hỏi một cơ chế riêng, gắn với sự kèm cặp trực tiếp của đội ngũ nghệ sĩ – nhà giáo “tiêu chuẩn kép”, vừa là nghệ sĩ biểu diễn, vừa là người truyền nghề, đảm bảo an toàn cho từng động tác.

Đây cũng là lý do Trường Trung cấp Nghệ thuật Xiếc và Tạp kỹ Việt Nam đã kiến nghị giữ nguyên mô hình quản lý công lập trực thuộc Bộ VHTTDL. Hiệu trưởng Trung cấp Nghệ thuật Xiếc và Tạp kỹ Việt Nam NSƯT Ngô Lê Thắng khẳng định: “Đặc thù trong đào tạo xiếc không phải xin ưu ái, mà là điều kiện tối thiểu để bảo đảm an toàn, chất lượng và tính kế thừa. Thiếu chuẩn chuyên sâu là đánh mất chuỗi giá trị từ hạt giống tài năng đến đỉnh cao huy chương”.

Định hướng này phù hợp với Nghị quyết 71-NQ/TW (2025) của Bộ Chính trị về đột phá phát triển giáo dục - đào tạo. Với các cơ sở văn hóa, nghệ thuật, thể dục thể thao, giá trị cốt lõi không thể đo bằng “thu – chi” cơ học, mà phải đánh giá bằng đầu ra chiến lược: nghệ sĩ đỉnh cao, huấn luyện viên cấp cao, vận động viên huy chương quốc tế. Đây là định hướng then chốt để Chính phủ lựa chọn và đầu tư trọng điểm cho những cơ sở thực sự hiệu quả, giữ vai trò độc bản trong hệ thống.

Trường Xiếc hiện sở hữu hệ sinh thái đào tạo đồng bộ: 7 sàn tập diện tích trên 450m²/sàn; phòng tập tạp kỹ đa cỡ; đạo cụ, thiết bị đạt chuẩn an toàn; sân khấu thực hành 800 chỗ với âm thanh, ánh sáng, cơ giới nâng – hạ và cả mặt sân khấu nước đặc thù. Tổng diện tích đào tạo gần 7.400m², bình quân ~30m²/học sinh; khu hiệu bộ, thư viện, y tế, phòng chức năng khoảng 3.100m², tương ứng 45m²/cán bộ. 

Đây không phải “con số đẹp để nhìn”, mà là điều kiện sống còn để đảm bảo chất lượng và an toàn huấn luyện.

Ba năm gần đây, những con số “biết nói” thể hiện sức hút và hiệu quả: tuyển sinh liên tục vượt chỉ tiêu (2023 đạt 106,6%; 2024 đạt 266%; 2025 đạt 250%), 100% học sinh tốt nghiệp có việc làm, thậm chí “cung” không đủ “cầu”. Trường đã đào tạo gần 200 diễn viên và 123 tiết mục cho Lào, Campuchia – các văn bằng được công nhận chính thức. Đây không chỉ là hợp tác nghề nghiệp, mà còn là ngoại giao văn hóa, góp phần bồi đắp quan hệ láng giềng bền chặt.

Nếu tính từ năm 2006, Trường đạt khoảng 80 giải thưởng các loại, trong đó nhiều huy chương vàng, giải Nhất, giải Đạo diễn xuất sắc, giải Huấn luyện xuất sắc. Đặc biệt có các giải thưởng quốc tế uy tín: Giải Đặc biệt tại Liên hoan Xiếc Quốc tế Ngô Kiều – Trung Quốc (2013), Giải Khán giả yêu thích nhất và Giải Ba tại Liên hoan Xiếc Quốc tế Vũ Hán (2014), Huy chương Vàng và “Mái bạt vàng” tại Liên hoan Xiếc Quốc tế Cuba (2017)… 

Trong 5 năm gần đây, học sinh và giảng viên Trường tiếp tục giành huy chương tại Liên hoan Xiếc quốc tế 2022, 2023, khẳng định uy tín đào tạo ngày càng được nâng cao.

Đầu tư có trọng điểm để giữ sứ mệnh độc bản

Điểm đặc biệt của Trường Xiếc là tạo ra sản phẩm kép: vừa đào tạo nhân lực, vừa sản xuất tác phẩm nghệ thuật. Các tiết mục tốt nghiệp đều đạt chuẩn để công diễn, có thể dự liên hoan ngay sau khi ra trường. Chu trình lớp học - sàn tập - sân khấu - công diễn - liên hoan đã trở thành mô hình khép kín, giúp kiểm định chất lượng qua khán giả và hội đồng nghệ thuật, đồng thời đưa nghệ sĩ trẻ vào đời sống sân khấu từ sớm.

Trường cũng là nơi tạo “xu hướng” cho ngành xiếc: từ cách dàn dựng, ngôn ngữ hình thể đến thẩm mỹ sân khấu. Rất nhiều NSND, NSƯT, những nghệ sĩ đầu ngành đều xuất thân từ mái trường này. Chính vì vậy, đầu ra của Trường không chỉ là nhân lực mà còn là những tác phẩm đẳng cấp, góp phần nâng cao gu thẩm mỹ công chúng và quảng bá thương hiệu Xiếc Việt ra thế giới.

Đầu tư cho xiếc không chỉ là đầu tư thiết bị, mà còn là đầu tư cho an toàn và bản sắc. Hiệu trưởng Ngô Lê Thắng chia sẻ: “Trong xiếc, mỗi động tác gắn với an toàn tính mạng. Không có sàn tập đạt chuẩn, điểm treo, lưới bảo hiểm và sân khấu thực nghiệm đúng kỹ thuật thì không thể gọi là đào tạo. Chúng tôi không chỉ dạy nghề; chúng tôi đào tạo tư duy kỹ thuật, kỷ luật sân khấu và bản lĩnh trình diễn ở chuẩn quốc tế. Không có những chuẩn đó, tài năng ‘rụng’ ngay trên đường tập.”

Vì vậy, cần “giữ ít nhưng tinh”, tập trung cho những cơ sở duy nhất mang sứ mệnh chiến lược, thay vì so đo bằng thước đo tài chính ngắn hạn. Song hành với đầu tư là đổi mới chương trình: tích hợp nghệ thuật với công nghệ hiện đại (ánh sáng, mapping, cơ giới), mở rộng hợp tác quốc tế từ trao đổi tiết mục sang đồng sản xuất, gắn kết với doanh nghiệp biểu diễn và du lịch để biến tiết mục tốt nghiệp thành sản phẩm có đời sống lâu dài.

 Ở “thượng nguồn”, cần phát hiện tài năng từ sớm thông qua học bổng, trại hè, liên kết phổ thông; ở “hạ nguồn”, xây dựng lộ trình nghề nghiệp bền vững (biểu diễn – huấn luyện – đạo diễn) để giữ chân nghệ sĩ trong hệ sinh thái Xiếc Việt.

Sản phẩm đầu ra ngoài nghệ sĩ xiếc, tạp kỹ còn là những tác phẩm nghệ thuật chất lượng cao. Nhà trường đồng thời là đơn vị đại diện quốc gia tham gia hợp tác đào tạo, chuyển giao công nghệ, phương pháp giảng dạy và ngoại giao văn hóa. Những đóng góp này không chỉ được đo bằng lợi nhuận kinh tế mà còn bằng giá trị biểu tượng và sức mạnh mềm quốc gia.

Xiếc không chỉ là kỹ thuật nhào lộn, mà còn là biểu tượng của bản lĩnh cơ thể và tinh thần, là minh chứng cho kỷ luật, niềm tin và sự chính xác. Khi khấu đài sáng đèn, khán giả không chỉ xem cú bay, mà đang chứng kiến độ chuẩn mực của một mô hình đào tạo đặc thù được tích lũy qua nhiều thế hệ. Vì vậy, khi bàn đến “tinh gọn”, cần đặt sứ mệnh và giá trị chiến lược lên trước “con số”.

Với năng lực đáp ứng đủ cả điều kiện cần và điều kiện đủ, Trường Trung cấp Nghệ thuật Xiếc và Tạp kỹ Việt Nam xứng đáng được bảo đảm cơ chế đặc thù -chuyên sâu và đầu tư có trọng điểm. Đây không chỉ là lựa chọn đúng cho ngành xiếc, mà còn là lựa chọn đúng cho tương lai văn hoá Việt Nam trong không gian nghệ thuật khu vực và thế giới.