Thực hiện Công ước UNESCO về Bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể tăng vị thế của Việt Nam

VHO - Ngày 29.11 tại TP. Nam Định (tỉnh Nam Định), Bộ VHTTDL, UBND tỉnh Nam Định phối hợp tổ chức Hội nghị - Hội thảo - Thực hành di sản Kỷ niệm 20 năm Công ước Bảo vệ Di sản Văn hóa Phi vật thể của UNESCO (2003- 2023), đánh giá hiệu quả thực hiện công ước đối với thực hành Tín ngưỡng Thờ Mẫu Tam phủ của người Việt.

Các đại biểu dự Hội nghị - Hội thảo

Dự Hội nghị - Hội thảo có Bí thư Tỉnh ủy Nam Định Phạm Gia Túc; lãnh đạo Cục Di sản Văn hóa (Bộ VHTTDL), lãnh đạo Sở VHTTDL, Sở VHTT cùng  các nghệ nhân, thanh đồng đến từ nhiều tỉnh, thành.
Báo cáo tổng hợp tình hình triển khai Công ước 2003 của UNESCO về Bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể tại Việt Nam, PGS. TS. Lê Thị Thu Hiền, Cục trưởng Cục Di sản văn hóa cho biết, Hội nghị - Hội thảo nhằm đánh giá hiệu quả thực hiện công tác quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể “Thực hành Tín ngưỡng Thờ Mẫu Tam phủ của người Việt” trong những năm qua. Trên cơ sở đó, Cục Di sản Văn hóa tiếp tục tham mưu và đề xuất với lãnh đạo Bộ VHTTDL xây dựng chương trình bảo vệ và phát huy giá trị di sản cho giai đoạn tiếp theo.

Theo PGS.TS Lê Thị Thu Hiền, từ năm 2005, khi bắt đầu tham gia Công ước 2003, Việt Nam luôn là thành viên tích cực và có trách nhiệm trong việc thực hiện và thúc đẩy sự phát triển của Công ước tại Việt Nam. Cho tới nay, sau 18 năm tham gia Công ước, Việt Nam đã vinh dự hai lần trúng cử là thành viên Uỷ ban Liên Chính phủ Công ước 2003; có 15 di sản văn hóa phi vật thể được ghi danh vào Danh sách di sản văn hóa phi vật thể đại diện và Danh sách di sản văn hóa phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp. Các di sản được ghi danh đều thực hiện bài bản việc bảo vệ, phát huy theo các Chương trình hành động quốc gia bảo vệ di sản cam kết với UNESCO sau khi được ghi danh.
Thực hiện và triển khai Chương trình hành động, các tỉnh, thành phố có di sản đã nhanh chóng xây dựng, triển khai các nhiệm vụ, đề án, hoạt động bảo vệ và phát huy giá trị di sản trong các danh sách của UNESCO.

PGS.TS Lê Thị Thu Hiền, Cục trưởng Cục Di sản Văn hóa phát biểu tại Hội nghị - Hội thảo

Một trong những nhiệm vụ quan trọng của hoạt động bảo vệ, phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể nói riêng và di sản văn hóa nói chung ở Việt Nam là làm cho di sản văn hóa có đóng góp tích cực vào đời sống văn hóa, kinh tế, xã hội, góp phần phát triển đất nước. Hoạt động ghi danh vào các Danh sách của UNESCO cũng như đưa di sản văn hóa phi vật thể vào Danh mục quốc gia là một trong nhiều hoạt động bảo vệ, phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể.
Tính đến nay, cả nước có gần 70 ngàn di sản văn hoá phi vật thể được kiểm kê và đã có 534 di sản được đưa vào Danh mục di sản văn hoá phi vật thể quốc gia. Để các di sản được truyền thừa và liên tục thực hành, phát huy, có sự đóng góp rất lớn của các nghệ nhân, người thực hành.

Chính vì  thế, chính sách đãi ngộ và vinh danh các nghệ nhân có công bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hoá phi vật thể được hết sức chú trọng. Sau 3 đợt xét tặng, đã có 131 cá nhân được phong tặng danh hiệu NNND, 1619 cá nhân được phong tặng danh hiệu NNƯT trên cả nước. Nhiều tỉnh, thành phố có nghị quyết riêng về chính sách với nghệ nhân có danh hiệu và nghệ nhân của các di sản được UNESCO ghi danh như Hà Nội, Nghệ An, Phú Thọ, Bắc Ninh…

Các địa phương chủ động hỗ trợ, tổ chức, khôi phục các nghi lễ, lễ hội, bảo tồn không gian, thành lập các CLB, đội văn nghệ nhằm tổ chức sinh hoạt, biểu diễn, tham gia các liên hoan, hội diễn,… Các hoạt động này góp phần quan trọng, tạo điều kiện để các nghệ nhân duy trì, thường xuyên thực hành di sản, có cơ hội gặp gỡ, tiếp xúc, trao đổi, chia sẻ kinh nghiệm về thực hành di sản tại cộng đồng, nâng cao ý thức, trách nhiệm trong việc gìn giữ và phát huy giá trị di sản. Qua đó, di sản văn hóa được bảo vệ, phát huy mặc dù gặp không ít khó khăn, thách thức. Một trong những minh chứng rõ nhất là các cộng đồng có di sản vẫn thường xuyên thực hành, bảo vệ di sản của mình.

“Việc các di sản văn hóa được xếp hạng, ghi danh ở các cấp độ địa phương, quốc gia, quốc tế; các nghệ nhân, chủ thể di sản văn hóa được phong tặng danh hiệu NNND, NNƯT đã khơi dậy niềm tự hào, khuyến khích mạnh mẽ các cộng đồng có di sản, các cấp chính quyền địa phương, toàn xã hội quan tâm, tự nguyện và chủ động tham gia bảo vệ di sản, đẩy mạnh giới thiệu di sản văn hóa của địa phương, tạo thêm động lực trong quá trình xã hội hóa các hoạt động bảo tồn di sản văn hóa...”, Cục trưởng Lê Thị Thu Hiền nhấn mạnh.

Năm 2022, Việt Nam được tín nhiệm bầu vào Ủy ban liên Chính phủ Công ước về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể Công ước 2003. Việc trúng cử là thành viên Ủy ban Liên Chính phủ Công ước 2003 nhiệm kỳ 2022 - 2026 là vinh dự, niềm tự hào; là trọng trách lớn; thể hiện sự nỗ lực không ngừng của các cá nhân, tổ chức liên quan. Kết quả này khẳng định cam kết của Việt Nam là một thành viên tích cực và có trách nhiệm của UNESCO và Công ước 2003, cũng như tự cường mạnh mẽ trong việc đóng góp vào bảo vệ sự đa dạng văn hóa và phát triển bền vững di sản văn hóa phi vật thể trên thế giới.

Chương trình biểu diễn của các cung văn

Đồng thời, đây cũng là một tín hiệu mạnh mẽ về sự ủng hộ, ghi nhận những nỗ lực không ngừng của Việt Nam trong việc bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể, cũng như góp phần đảm bảo nguyên tắc luân chuyển công bằng giữa các quốc gia thành viên và đảm bảo rằng tất cả các cộng đồng trên toàn cầu đều có tiếng nói. Cùng với đó, kinh nghiệm bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể ở Việt Nam thể hiện qua nhiều phương diện, từ quan điểm, chủ trương, chính sách của Đảng, Nhà nước tới sự nhất trí, đồng lòng của cộng đồng chủ thể của di sản và toàn xã hội trong nhiều thập kỷ qua sẽ tiếp tục được phát huy và lan toả tới bạn bè quốc tế.
Đến thời điểm hiện tại, Việt Nam đã có 15 di sản văn hóa phi vật thể được UNESCO ghi danh, trong đó, chúng ta đã có đóng góp hết sức quan trọng với UNESCO khi mở ra tiền lệ cho việc đưa di sản Hát Xoan ra khỏi Danh sách cần bảo vệ khẩn cấp và ghi danh vào Danh sách Di sản văn hoá phi vật thể đại diện của nhân loại, được UNESCO đánh giá rất cao về đóng góp sáng kiến, kinh nghiệm cho Uỷ ban Liên Chính phủ Công ước 2003.

Việc UNESCO ghi danh di sản thế giới cả ở lĩnh vực di sản văn hóa vật thể và phi vật thể thường đi liền với tỉ lệ tăng nhanh về số lượng khách du lịch, vừa giải quyết công ăn việc làm, nâng cao đời sống của cộng đồng dân cư địa phương tại nơi có di sản. Vừa qua, ngày 16.9.2023, Vịnh Hạ Long - quần đảo Cát Bà được UNESCO công nhận là di sản thiên nhiên thế giới, trở thành di sản thiên nhiên thế giới liên tỉnh/thành phố đầu tiên của nước ta, đưa vịnh Hạ Long và quần đảo Cát Bà trở thành điểm đến thu hút du khách trong, ngoài nước.
Bên cạnh đó, công tác quản lý nhà nước về di sản cũng còn gặp nhiều khó khăn, thách thức. Trong đó, nhận thức của công chúng, cộng đồng và một bộ phận cán bộ về di sản phi vật thể, đặc biệt là các di sản thuộc loại hình Tập quán xã hội và tín ngưỡng như Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt; Thực hành Then Tày, Nùng, Thái… còn hạn chế.
Một bộ phận người dân chưa nhận thức đầy đủ về các giá trị của các di sản thuộc loại hình này nên hoạt động lễ hội, biểu đạt văn hoá liên quan tới tín ngưỡng tuy sôi động trở lại nhưng một số giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc có lúc bị biến tướng, sai lệch. Một số các “con nhang đệ tử” theo dự các giá hầu không vì mục đích tìm hiểu những giá trị văn hóa truyền thống đích thực trong Tín ngưỡng thờ Mẫu, dẫn đến một số biểu hiện thương mại hóa các khóa lễ hầu đồng; có những khóa lễ hầu đồng tốn kém, lãng phí.
Một số di tích có hiện tượng lạm dụng đốt vàng mã, sử dụng tiền mệnh giá lớn khi ban lộc, rút quẻ, xem tướng số, một số thanh đồng lợi dụng việc “nhập thánh” để trục lợi, làm ảnh hưởng đến thuần phong mỹ tục và nét đẹp văn hóa, một số biểu hiện ganh đua, tranh chấp hơn kém làm suy giảm khả năng đối thoại và giao lưu văn hoá.

Nhiều bất cập khác được đề cập gồm: thực hành không đúng không gian và lợi dụng danh hiệu của di sản, của các nghệ nhân cũng phổ biến; giao lưu trình diễn tín ngưỡng và biểu đạt văn hoá mang tính thiếng ồ ạt, tuỳ tiện; các hoạt động tiêu cực, không đúng nguyên tắc thực hành của di sản dẫn tới nguy cơ làm giảm tính thiêng, trần tục hóa tín ngưỡng, lãng phí tiền và một số tiêu cực xã hội khác, gây ra xung đột giữa các CLB, nhóm và cá nhân người thực hành di sản.
Để thực hiện đầy đủ cam kết bảo vệ di sản mà Việt Nam đã cam kết UNESCO khi đệ trình hồ sơ và để khẳng định uy tín và vị thế Việt Nam với tư cách là thành viên Uỷ ban Liên Chính phủ, theo PGS.TS Lê Thị Thu Hiền, cần tập trung vào hoàn thiện hệ thống văn bản quy phạm pháp luật quy định, hướng dẫn hoạt động quản lý, thực hành di sản văn hóa phi vật thể và những giới hạn trong quy định về khai thác và sử dụng di sản; tăng cường công tác chỉ đạo, kiểm tra, giám sát, hướng dẫn thực hành di sản; ngăn chặn và kiên quyết xử lý vi phạm đối với các hành vi lợi dụng danh hiệu, tín ngưỡng, tâm linh để trục lợi, kiếm tiền...
Tiếp tục nghiên cứu, nhận diện, kiểm kê di sản; tổ chức bồi dưỡng, tập huấn, nâng cao năng lực về công tác quản lý nhà nước đối với di sản; hướng dẫn về cách thức quản lý Nhà nước; quy định trách nhiệm của người đại diện cơ sở thờ tự và tổ chức thực hành nghi lễ thờ Mẫu di sản có tính nghi lễ; tổ chức truyền dạy, thực hành di sản.; vinh danh, khen thưởng, động viên và khuyến khích nghệ nhân, người thực hành di sản, người có công bảo vệ và phát huy giá trị di sản...
Hội nghị- Hội thảo nhận được nhiều ý kiến, tham luận của các chuyên gia, nhà quản lý và các nghệ nhân, thanh đồng uy tín. TS Đặng Văn Bài, Phó Chủ tịch Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia khẳng định, với nỗ lực không ngừng, trách nhiệm và tình yêu di sản văn hóa phi vật thể; thông qua tăng cường thực hiện và hoàn thiện pháp luật về di sản văn hóa, Việt Nam cam kết mạnh mẽ việc thực hiện Công ước 2003 của UNESCO; đồng thời đã và đang đóng góp kinh nghiệm cũng như thể hiện nỗ lực bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại, góp phần nâng cao vị thế, hình ảnh quốc gia trên trường quốc tế.
Các chuyên gia, nhà quản lý, nghệ nhân cũng chia sẻ những tồn tại và kiến nghị giải pháp nhằm phát huy giá trị di sản Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ. Đại diện Sở VHTT TP.HCM chia sẻ, đây là loại hình tín ngưỡng khá mới mẻ với người dân TP.HCM. Trong công tác quản lý nhà nước, TP.HCM cũng còn một số lúng túng đối với trường hợp cá nhân đăng ký hoạt động tín ngưỡng “thờ Mẫu hầu đồng” tại gia.
NNƯT Nguyễn Tất Kim Hùng (Hà Nội) cho biết, từ khi di sản này được ghi danh, hiện tượng biến tướng của thực hành nghi lễ hầu đồng đã diễn ra rất phổ biến. Thậm chí, thực hành hầu đồng “méo mó”, “sai lệch” cũng xuất hiện trong khuôn khổ một số hội nghị, tọa đàm...

HÀ PHƯƠNG; ảnh: VIỆT THẮNG