Giữ hồn Mường giữa đại ngàn: Lập Thắng đánh thức văn hóa bản địa để làm du lịch cộng đồng

VHO - Khi nhiều làng bản miền núi đang loay hoay giữa vòng xoáy đô thị hóa, thôn Lập Thắng (xã Thạch Lập, tỉnh Thanh Hóa) lại chọn cho mình con đường khác: bảo tồn những giá trị văn hóa Mường cổ xưa để phát triển du lịch cộng đồng.

Mái nhà sàn trăm tuổi, tiếng cồng chiêng ngân dài trong đêm chợ phiên, nghề dệt thổ cẩm truyền đời… đang trở thành nguồn lực đặc biệt giúp người dân nơi đây tìm thấy hướng đi mới bình dị nhưng bền vững.

Không gian văn hóa Mường được đánh thức

Nằm giữa thung lũng xanh mướt, Lập Thắng là nơi cư trú của hơn 140 hộ dân, gần như đều là người Mường. Nhiều du khách đặt chân tới đây nói rằng họ như bước vào một “bảo tàng văn hóa” sống động: mái nhà sàn đen bóng theo thời gian, bếp lửa đỏ quánh mùi khói, tiếng trẻ con ngân nga hát ru, tiếng cồng chiêng từ xa vọng lại mỗi chiều.

Trong căn nhà sàn gần 100 năm tuổi của gia đình chị Phạm Thị Vinh, chủ Hích Homestay, từng thanh gỗ, từng chiếc cột đều mang dấu tích của đời sống xưa. Khi nhìn lên mái, ánh sáng từ những kẽ tre lùa xuống, in bóng lên nền nhà như những mảng ký ức. Chị Vinh kể: “Nhà sàn với người Mường không chỉ là chỗ ở. Nó là nơi cất giữ gia phong, là hồn cốt của cả một đời người. Giữ được nhà sàn là giữ được nếp sống của cha ông”.

Đó cũng là lý do huyện Ngọc Lặc (cũ) triển khai Đề án “Bảo tồn, phát triển nhà sàn truyền thống gắn với du lịch cộng đồng giai đoạn 2021–2025”. Khi chính sách đi đúng nhu cầu, người dân hưởng ứng mạnh mẽ. Riêng thôn Lập Thắng đã có 4 hộ được công nhận đạt tiêu chuẩn lưu trú, hơn 40 hộ tham gia cung ứng ẩm thực, dịch vụ phục vụ du khách.

Điều đáng nói là nhà sàn được chỉnh trang, không bị bê tông hóa, vẫn giữ nguyên vật liệu truyền thống, gỗ lim, vầu, tre, mái lá cọ nhưng được bổ sung nhà tắm, khu vệ sinh khép kín để đáp ứng nhu cầu nghỉ ngơi hiện đại. “Mình làm du lịch nhưng không được đánh mất bản sắc. Khách tìm đến là để trải nghiệm nếp sống nguyên bản, không phải một homestay bê tông giả cổ”, chị Vinh nhấn mạnh.

Nét đẹp văn hóa phi vật thể cũng được gìn giữ bài bản hơn. Thôn có 2 câu lạc bộ văn nghệ cồng chiêng, múa pồn pôông… với hơn 60 thành viên. Mỗi tối đón đoàn khách, tiếng chiêng lại vang vang trên sân nhà sàn, hòa cùng những điệu múa uyển chuyển của phụ nữ địa phương trong váy áo thổ cẩm. Có những vị khách phương Tây đứng lặng, mắt ánh lên sự thích thú trước âm thanh trầm hùng của chiêng đồng.

Những làn điệu xường, điệu ru, điệu sắc bùa vốn từng có thời gian thưa vắng nay đã trở lại. Người già dạy cho lớp trẻ, trẻ em dạy lại cho nhau; một vòng sinh thái văn hóa được nuôi dưỡng tự nhiên, không gượng ép.

“Không chỉ để biểu diễn cho khách xem, mình hát, mình múa vì đó là truyền thống của người Mường. Có khách, mình lại càng có động lực để giữ”, ông Phạm Văn Thạch, thành viên CLB văn nghệ bộc bạch.

Thiên nhiên ưu đãi, văn hóa đồng hành – tiềm năng du lịch mở ra

Không chỉ giàu văn hóa, Lập Thắng còn sở hữu cảnh quan thiên nhiên nguyên sơ hiếm thấy ở miền Tây xứ Thanh. Đồi Hích, nơi được ví như “Đà Lạt thu nhỏ” cao gần 1.000 m, buổi sớm mây trắng ôm trọn đỉnh đồi như một chiếc khăn voan khổng lồ. Hang Gió, hang Quăn mang vẻ đẹp kỳ bí, ít dấu chân người.

Thác Khe Cha ngày đêm đỏ trắng bọt nước, thác Hón Kẻ rì rào giữa đại ngàn. Đồi Trèm lại gắn với truyền thuyết Thánh Gióng, nơi lưu dấu “bước chân thánh”.

Chính thiên nhiên đã tạo nền cho du lịch trải nghiệm, còn văn hóa Mường tạo ra linh hồn cho sản phẩm du lịch. Mỗi người dân, mỗi mái nhà sàn, mỗi món ăn đều có câu chuyện riêng.

Để làm du lịch hiệu quả, xã Thạch Lập đã phối hợp tổ chức 9 lớp tập huấn cho hơn 460 lượt người: kỹ năng tiếp khách, chế biến ẩm thực, bảo tồn dân ca, dân vũ, vệ sinh an toàn thực phẩm, xử lý tình huống trong du lịch cộng đồng… Sau những lớp học ấy, bà con tự tin hơn, biết cách đón khách thân thiện, bài bản mà vẫn giữ được chất mộc mạc vốn có.

Từ 2021 đến nay, Lập Thắng đón hơn 3.000 lượt khách, doanh thu khoảng 320 triệu đồng, con số còn khiêm tốn nhưng là bước khởi đầu quan trọng. Với người dân miền núi, nguồn thu ấy đủ giúp họ tin rằng văn hóa truyền thống có thể tạo sinh kế ngay trên mảnh đất của mình.

Ông Phạm Văn Cảnh, Trưởng thôn nói một câu khiến ai nghe cũng thấy xúc động: “Ngày xưa mình cứ nghĩ văn hóa chỉ để diễn dịp lễ hội. Giờ thấy du khách đến, rồi hỏi về tục cưới, tục làm nhà, hỏi về món ăn, bộ váy… mới thấy hóa ra những thứ mình vẫn sống cùng mỗi ngày lại là tài sản quý giá”.

Nếu nói về hoạt động tạo dấu ấn rõ rệt nhất, đó là đêm chợ phiên Lập Thắng, tổ chức vào thứ bảy hằng tuần. Từ chiều, cả bản đã rộn ràng như vào hội. Người phụ nữ chuẩn bị mâm xôi hạt cau, lợn đen hấp, canh lá đắng; người đàn ông đánh thử tiếng chiêng, chỉnh lại bộ khèn bè; trẻ con khoác áo thổ cẩm mới, chạy theo mẹ ra đầu bản.

Khi trời tối, sân chợ sáng rực ánh đèn. Du khách vừa bước vào đã nghe mùi thịt nướng, thịt chua, cơm lam thơm lừng. Những chiếc khăn, tấm vải thổ cẩm đủ màu trải dài trên sạp. Tiếng trò chuyện bằng giọng Mường pha tiếng Kinh khiến không khí vui như ngày hội lớn.

Nhiều người chưa từng tới miền Tây xứ Thanh thường tò mò: “Chợ phiên ở đây có gì khác?”. Khác ở chỗ mỗi gian hàng là câu chuyện về văn hóa Mường, từ chiếc gùi đan thủ công đến những món bánh chỉ làm trong các dịp trọng đại. Đặc biệt, đêm chợ còn là nơi để thanh niên Mường dùng chiêng, dùng điệu xường làm cầu nối tình cảm, một nét đẹp văn hóa có từ xa xưa nay được khôi phục tự nhiên.

Trong một buổi chợ phiên, chúng tôi gặp đôi vợ chồng trẻ Gioseppe (Ý) và Athena (Bỉ). Họ bảo: “Chúng tôi đã đi nhiều nơi ở Việt Nam, nhưng chưa ở đâu giữ văn hóa nguyên bản như Lập Thắng. Ở đây thiên nhiên đẹp, con người thân thiện, mà văn hóa lại sống động. Chúng tôi muốn quay lại để tìm hiểu sâu hơn”.

Từ năm 2024, Hợp tác xã Nông nghiệp và Dịch vụ Du lịch Thạch Lập ra đời, trở thành “cánh tay nối dài” hỗ trợ người dân làm du lịch.

Ban đầu chỉ có 5 thành viên, nhưng đến nay HTX đã có hơn 300 người tham gia, chia thành các tổ: tổ đan lát, tổ ẩm thực, tổ lưu trú, tổ thêu dệt thổ cẩm, tổ văn nghệ. Mô hình này giúp bà con chia sẻ kinh nghiệm, hỗ trợ đầu ra sản phẩm, thống nhất giá dịch vụ, giữ chất lượng đồng đều.

Điều quan trọng hơn, HTX hướng người dân làm du lịch theo hướng không phá vỡ cấu trúc làng bản, không làm biến dạng văn hóa, đồng thời tạo sinh kế ổn định bằng chính nghề truyền thống của mình.

Chị Hà, thành viên tổ thổ cẩm trải lòng: “Ngày trước dệt chỉ để dùng trong nhà, mấy năm gần đây khách đặt nhiều. Có khi một tháng bán được vài chục khăn. Mình vui vì nghề ông bà để lại giờ lại giúp nuôi con”.

Bảo tồn văn hóa phải đi cùng phát triển kinh tế và Thạch Lập đang đi đúng hướng. Chính quyền xã xác định ba nhiệm vụ trọng tâm: Giữ gìn nguyên trạng không gian văn hóa Mường, nhất là nhà sàn, lễ hội, cồng chiêng, ẩm thực truyền thống. Đầu tư hạ tầng giao thông, điện, nước, cảnh quan, tạo điều kiện thuận lợi cho du khách. Đào tạo kỹ năng làm du lịch cho người dân, từ nghiệp vụ lưu trú, chế biến ẩm thực đến tuyên truyền bảo tồn văn hóa.

Trưởng Phòng Văn hóa – Xã hội xã Thạch Lập Bùi Thị Quyên khẳng định: “Chúng tôi không phát triển du lịch bằng mọi giá. Mục tiêu là để người dân có sinh kế ổn định, nhưng văn hóa phải được đặt ở vị trí trung tâm”.