Để chiêng Mường ngân cao, bay xa

NAM HƯNG - THU HẰNG

VHO - Hằng năm, khi Tết đến, Xuân về tại khắp các bản làng ở Mường Phoi lại vang lên những tiếng chiêng và điệu hát của các phường “sắc bùa” tạo nên không khí ngày xuân tươi vui, rộn ràng cầu chúc năm mới thêm sức khỏe, mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, nhà nhà ấm no hạnh phúc.

“Sắc bùa” - nét đẹp văn hóa xứ Mường

Nghệ nhân Quách Văn Ằm ở Mường Phoi, thị trấn Mãn Đức cho biết, chiêng là nhạc cụ tham gia vào các hoạt động đời sống của người Mường, đây cũng là biểu tượng văn hóa đặc sắc của dân tộc Mường ở Hòa Bình đã có từ thuở xa xưa.

Để chiêng Mường ngân cao, bay xa - ảnh 1
Mỗi dịp Tết đến xuân về, người Mường ở huyện miền núi Tân Lạc, Hòa Bình lại lập các phường “sắc bùa” đến từng nhà để hát chúc Tết làm vang động cả bản làng

Với dân tộc Mường, chiêng không chỉ là nhạc khí, tài sản quý giá của mỗi gia đình, bản mường mà còn là vật báu thiêng, là công cụ giao tiếp giữa con người và thần linh. Một bộ chiêng của người Mường có 12 chiếc, tượng trưng cho 12 tháng trong năm, 12 chiếc chiêng được chia làm 3 bộ gồm: chiêng dàm, chiêng bồng, chiêng tlé. 

Mỗi bài chiêng đều mang trong mình một ý nghĩa và tầm quan trọng riêng, đối với dân tộc Mường vào những dịp đầu xuân năm mới, khắp  các bản mường thường tổ chức những phường cồng chiêng đi chúc Tết các gia đình gọi là “Sắc bùa”. 

Trong tiếng Mường, “sắc bùa” hay còn gọi là "xéc bùa” có nghĩa là xách cồng. Đây là một hình thức diễn xướng dân gian, diễn ra hàng năm vào dịp Tết, gắn với một số nghi lễ nhằm cầu mong một năm mới phát tài, thịnh vượng, đất đai màu mỡ, mùa màng bội thu, con người may mắn và dồi dào sức khỏe.

Trình diễn tấu chiêng “Sắc bùa” là một sinh hoạt văn hóa đầu xuân, vừa là không gian văn hóa gia đình, vừa là không gian văn hóa cộng đồng rộng lớn. Các phường bùa vừa trình tấu chiêng, vừa hát dân ca chúc tụng cuộc sống ấm no và mùa xuân tươi đẹp. Mỗi phường bùa dưới sự dẫn dắt của ông trùm là người am hiểu các bài chiêng và giỏi hát đối đáp có tài ứng xử. 

Để chiêng Mường ngân cao, bay xa - ảnh 2
Trong không khí vui tươi đón chào năm mới, những cuộc hát các phường “Sắc bùa” là món ăn tinh thần không thể thiếu của người Mường

Theo nghệ nhân Quách Văn Ằm, nét đặc sắc và cuốn hút của loại hình diễn xướng dân gian này là tất cả mọi hành động, cử chỉ, thái độ đều biểu hiện qua lời hát. Mọi trình tự diễn ra trong suốt buổi hát “sắc bùa” đều có câu hát tương ứng, người ta không phải dừng lại để nói hay hướng dẫn. Hát mở cổng, hát chúc mừng, hát xin lên nhà, hát đồng ý, hát cảm ơn… Độc đáo nhất là màn hát đối đáp của phường bùa và chủ nhà, thể hiện cái tài và khả năng ứng tác của cả hai bên. Những câu hát đều do sự ngẫu hứng của hai bên trên nền tảng của dân ca Mường truyền thống và thực tế bối cảnh tại nơi xảy ra cuộc “sắc bùa”.

Các phường bùa thường tổ chức đi “sắc bùa” tại  các gia đình trong bản. Phường bùa đi tới đâu rộn vang tiếng chiêng tới đó, tạo nên không khí ngày xuân tươi vui, rộn ràng.

Mỗi phường bùa thường có 15 đến 30 người mang chiêng cùng với các tặng phẩm như gạo tẻ, gạo nếp, bánh trái, trầu cau đi chúc phúc cho từng nhà. Khi bắt đầu đi, phường bùa sẽ tấu bài chiêng "Đi đường”, đến sân nhà nào thì tấu bài “Bông trắng, bông vàng ” và bước vào trong gian nhà phường bùa sẽ tấu bài " Dâng oản hay còn gọi là chúc phúc" với mong muốn rằng tiếng chiêng đầu năm mới sẽ giúp cho gia chủ luôn bình an và khỏe mạnh. 

Để chiêng Mường ngân cao, bay xa - ảnh 3
Mùa Xuân về là dịp để đồng bào người Mường ở đây thể hiện những nét văn hoá đặc trưng của riêng mình

Theo lời mời của chủ nhà, phường bùa sẽ lên nhà và cùng chủ nhà quây quần bên vò rượu cần, rồi thưởng thức các món ẩm thực cổ truyền được chủ nhà chuẩn bị sẵn với niềm hân hoan và tình đoàn kết. Trong không khí vui tươi, trùm phường bùa sẽ hát những câu ngợi khen gia đình no ấm và chúc gia chủ may mắn, hạnh phúc. Chủ nhà hát lời đáp lại cảm ơn. 

Những bài hát về mùa xuân, cây cối, đất trời, mùa màng và nhiều nội dung phong phú, hay và ý nghĩa như: "Anh em phường bùa chúng tôi/Chúc Tết nhà ông/Trông đi ngó lại/Trâu bò nhà ông/Nhốt buộc đầy sân/Đụm lúa nếp nhà ông/Ăn đến hết tháng 5/Đụm lúa chăm nhà ông/Ăn đến hết tháng 10/Dàn chiêng xéc bùa chúng tôi/Leo qua 9 vai núi/Lội qua 10 áng mây…”. Sau cuộc chúc mừng, chủ nhà biếu phường bùa một vài tấm bánh, một ít gạo và những lời cảm ơn tốt đẹp. Trùm phường bùa thay mặt phường bùa cảm ơn và chúc chủ nhà: "Nhà cao có nhiều lúa, ngô, trâu, bò, lợn, gà, quanh năm no đủ, chúc mọi người mạnh khỏe, may mắn, bình an". 

Để chiêng Mường ngân cao, bay xa - ảnh 4
Diễn xướng “ Sắc bùa” chúc Tết của người Mường, Tân Lạc có từ rất lâu trong đời sống sinh hoạt của bà con. Đây là hình thức dân ca nghi lễ, hát chúc mừng năm mới rất phổ biến của đồng bào Mường, thể hiện những khát vọng hạnh phúc, bình yên của con người trước thềm năm mới

Cứ vậy, trong những ngày đầu xuân năm mới, phường bùa sẽ lần lượt đến chúc Tết các gia đình  trong bản, vừa đi vừa đánh các bài chiêng tạo nên âm sắc rộn vang riêng có khắp các bản làng Mường.

Những lời chúc mừng năm mới an lành, hạnh phúc được thể hiện bằng lời ca, tiếng hát của các phường “sắc bùa” đã mang đến cho từng gia đình cảm xúc dạt dào, truyền cảm hứng tốt đẹp về một mùa xuân mới.

Để chiêng Mường ngân cao, bay xa

Ông Bùi Văn Thiệm, Phó Chủ tịch UBND thị trấn Mãn Đức, huyện Tân Lạc, tỉnh Hòa Bình cho biết, văn hoá cồng chiêng của người Mường ở Hòa Bình nói chung, huyện Tân Lạc nói riêng có những nét độc đáo riêng, lưu giữ những giá trị đặc sắc của văn hóa dân tộc. Từ bao đời nay, âm thanh cồng chiêng luôn gắn liền với phong tục, tập quán, lễ nghi trong đời sống tâm linh của người Mường. 

Nghệ thuật trình tấu chiêng của dân tộc Mường chứa đựng những giá trị linh thiêng, huyền diệu và đầy sức hấp dẫn. Vì vậy, năm 2016 Bộ VHTTDL công nhận “Không gian văn hóa cồng chiêng của người Mường” tỉnh Hòa Bình vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. 

Tuy nhiên, trước sự giao thoa mạnh mẽ về văn hóa, du nhập của văn hóa mới đã làm cho di sản văn hóa chiêng Mường đứng trước nguy cơ mai một. Thế hệ trẻ chỉ biết đến các giai điệu chiêng Mường qua lời kể của ông bà, cha mẹ, hoặc xem trên tivi. Nhiều người biết ít hoặc không biết đến các giai điệu Chiêng của dân tộc mình.

Để chiêng Mường ngân cao, bay xa - ảnh 5
Một cuộc hát của phường “Sắc bùa” thường có hai phần: Phần đầu có tính chất nghi lễ - phong tục, tiếp đến là phần diễn xướng vui tươi thiên về sinh hoạt văn nghệ

Năm 2024, để giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa của dân tộc Mường trên quê hương Tân Lạc, UBND huyện Tân Lạc, Bảo tàng Văn hóa các dân tộc Việt Nam, các đơn vị chức năng và cộng đồng dân tộc Mường đã tổ chức truyền dạy các giai điệu chiêng Mường cho thế hệ trẻ biết sử dụng chiêng, hiểu biết và tự hào về vai trò quan trọng của chiêng và các  làn  điệu dân ca trong văn hóa của người Mường. 

Đây cũng là cách làm hiệu quả, thực tiễn khi triển khai các nội dung của Dự án 6 về “Bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của các dân tộc thiểu số gắn với phát triển du lịch” góp phần khôi phục, phát triển và nhân rộng các các giai điệu chiêng, nhằm bảo tồn nét đẹp văn hóa của dân tộc Mường, để chiêng Mường ở Mường Phoi ngân cao, bay xa, ông Bùi Văn Thiệm chia sẻ.