Xây dựng văn hóa tiết kiệm từ thông điệp bài viết “Chống lãng phí” của Tổng Bí thư Tô Lâm

VHO - Tiết kiệm là một giá trị, một truyền thống quý báu của người Việt. Thực hành tiết kiệm trở thành một nếp sống văn hóa được bao thế hệ người Việt trân trọng, giữ gìn. Trong suốt quá trình lãnh đạo cách mạng, việc thực hành tiết kiệm, chống lãng phí cũng được Đảng, nhà nước ta đặc biệt chú trọng, coi đây là nhiệm vụ thường xuyên, cấp thiết, lâu dài.

Trước yêu cầu tăng cường, phát huy mọi nguồn lực để thực hiện khát vọng phát triển đất nước trong kỷ nguyên mới, thực hành tiết kiệm, chống lãng phí càng được quan tâm, nổi lên như một mục tiêu, một nhiệm vụ trọng tâm, cấp bách trong chiến lược phát triển đất nước.

Trên tinh thần đó, bài viết “Chống lãng phí” của Tổng Bí thư Tô Lâm, với thông điệp mạnh mẽ, kêu gọi cả hệ thống chính trị và mỗi người dân đồng lòng, quyết tâm đưa thực hành tiết kiệm, chống lãng phí trở thành “tự giác”, “tự nguyện”, như “cơm ăn nước uống, áo mặc hằng ngày”. Đồng thời xác định, xây dựng văn hóa tiết kiệm là một giải pháp quan trọng để chống lãng phí, góp phần tạo dựng nền tảng phát triển bền vững cho đất nước trong giai đoạn mới.

1. Theo Từ điển Tiếng Việt, tiết kiệm được hiểu là: 1. Giảm bớt hao phí sức lực, của cải, thời gian, vv… trong sản xuất hoặc sinh hoạt. 2. Dành dụm được do chi tiêu đúng mức .

Điều 3 Luật Thực hành tiết kiệm, chống lãng phí quy định: Tiết kiệm là việc giảm bớt hao phí trong sử dụng vốn, tài sản, lao động, thời gian lao động và tài nguyên nhưng vẫn đạt được mục tiêu đã định . Trong “tiết kiệm” bao hàm cả nghĩa “không lãng phí”.

Như vậy, tiết kiệm là một việc cần thiết và vô cùng hữu ích đối với đời sống con người và xã hội. Mục đích của tiết kiệm, như truyền thống của người Việt là dành dụm, chắt chiu nhằm chủ động ứng phó với tình huống khó khăn “làm khi lành để dành khi đau” và tích lũy để “tích tiểu thành đại”, thậm chí “để dành cho con cháu”, vun đắp cho cuộc sống ngày một tốt đẹp hơn, không chỉ cho mình mà còn cho thế hệ tương lai.

Tiết kiệm không chỉ là hành động, thói quen mà còn là một nguyên tắc, một triết lý sống, thể hiện tinh thần, thái độ, trách nhiệm của mỗi cá nhân và cộng đồng.

Chủ tịch Hồ Chí Minh, một tấm gương mẫu mực về thực hành tiết kiệm, chống lãng phí cũng từng khẳng định: “Nói theo lối khoa học, thì tiết kiệm là tích cực, chứ không phải là tiêu cực” . Bởi vì theo Bác, tiết kiệm là “không xa xỉ, không hoang phí, không bừa bãi” , nhưng tiết kiệm cũng không phải là “bủn xỉn”, có thái độ “xem đồng tiền to bằng cái nống”, gặp việc đáng làm cũng không làm, đáng tiêu cũng không tiêu. Người có lối sống tiết kiệm là người biết cân đối, tính toán các nguồn lực để chi phí bỏ ra ít nhất mà có thể đạt được mục tiêu cao nhất, “1 giờ làm xong việc của 2, 3 giờ. 1 người làm bằng 2, 3 người. 1 đồng dùng bằng 2, 3 đồng” .

Như vậy, tiết kiệm không chỉ thể hiện phương diện đạo đức, lối sống mà còn thể hiện năng lực, trí tuệ của con người. Thực hành tiết kiệm đòi hỏi sự sáng tạo, vừa phải làm thế nào để đạt được kết quả mong muốn mà không hao tốn thời gian, công sức, tài nguyên, vừa biết cách sử dụng, hưởng thụ thành quả lao động, sản xuất một cách hợp lý, khoa học để dự trữ cho tương lai hoặc những tình huống bất thường xảy ra.

Vì lẽ đó, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã coi tiết kiệm là một phần quan trọng của phẩm chất, đạo đức con người (cần, kiệm, liêm, chính) mà mỗi người phải không ngừng tu dưỡng, rèn luyện để phát triển toàn diện. Đối với một dân tộc cũng vậy, thực hành tiết kiệm đúng nghĩa là thực hành một giá trị đạo đức, văn hóa, thể hiện sức mạnh của dân tộc ấy, “một dân tộc biết cần, kiệm, biết liêm là một dân tộc giàu về vật chất, mạnh về tinh thần, là một dân tộc văn minh và tiến bộ”.

Từ những phân tích trên có thể hiểu, văn hóa tiết kiệm là sự thẩm thấu của văn hóa vào hoạt động thực hành tiết kiệm của cá nhân và tổ chức, cộng đồng. Nếu xem văn hóa là những gì “tinh hoa, tinh túy nhất, được chưng cất, kết tinh, hun đúc thành những giá trị tốt đẹp, cao thượng, đặc sắc nhất, rất nhân văn, nhân nghĩa, nhân tình, tiến bộ”  thì văn hóa tiết kiệm chính là những giá trị, chuẩn mực tốt đẹp, nhân văn được hình thành, phát triển trong hoạt động thực hành tiết kiệm, được mỗi cá nhân, tổ chức, cộng đồng chắt lọc, giữ gìn và phát huy, có tác động to lớn đến hiệu quả hoạt động thực hành tiết kiệm.

Theo đó, xây dựng văn hóa tiết kiệm là nâng tầm thực hành tiết kiệm thành văn hóa tiết kiệm, làm cho tiết kiệm trở thành một lối sống, một giá trị tốt đẹp được mỗi cá nhân, tổ chức, cộng đồng tự giác, tự nguyện thực hiện như “cơm ăn, áo mặc”, “thức uống hằng ngày”.

2. Trong thực tiễn, Đảng, Nhà nước ta đã có nhiều chủ trương, chính sách và những hành động cụ thể nhằm đẩy mạnh thực hành tiết kiệm, chống lãng phí. Đặc biệt, trước những yêu cầu mới của công cuộc phát triển đất nước, nhiệm vụ này ngày càng đòi hỏi quyết tâm chính trị cao hơn. Ngày 21.12.2012, Ban Bí thư đã ban hành Chỉ thị số 21-CT/TW về việc đẩy mạnh thực hành tiết kiệm, chống lãng phí; Ngày 25.12.2023, Bộ Chính trị ban hành Chỉ thị số 27-CT/TW về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác thực hành tiết kiệm, chống lãng phí; gần đây là Quy định số 144-QĐ/TW ngày 9.5.2024 của Bộ Chính trị về chuẩn mực đạo đức cách mạng của cán bộ, đảng viên trong giai đoạn mới, trong đó, Điều 3 đã quy định rõ ràng, cụ thể “kiệm” là một trong năm chuẩn mực đạo đức của cán bộ, đảng viên trong giai đoạn mới (Quản lý, sử dụng tài sản công đúng mục đích, đúng quy định; tiết kiệm và hiệu quả; không xa hoa, lãng phí thời gian, tiền bạc, công sức và các nguồn lực vật chất khác của tập thể và cá nhân)…

Thể chế hóa chủ trương, đường lối của Đảng, Ủy ban Thường vụ Quốc hội khóa X đã ban hành Pháp lệnh về việc thực hành tiết kiệm, chống lãng phí (năm 1998); trên cơ sở đó, năm 2005 Quốc hội khóa XI ban hành Luật Thực hành tiết kiệm, chống lãng phí (sửa đổi, bổ sung năm 2013). Hiến pháp năm 2013 cũng hiến định: Cơ quan, tổ chức, cá nhân phải thực hành tiết kiệm, chống lãng phí, phòng, chống tham nhũng trong hoạt động kinh tế - xã hội và quản lý nhà nước.

Tiếp tục thực hiện chủ trương, chính sách, pháp luật của Đảng, Nhà nước, Chính phủ đã ban hành các chương trình hành động cụ thể, quyết liệt để đẩy mạnh thực hành tiết kiệm, chống lãng phí sâu rộng trong đời sống xã hội như: Nghị quyết số 98/NQ-CP ngày 26 tháng 6 năm 2024 của Chính phủ ban hành Chương trình hành động của Chính phủ thực hiện Chỉ thị số 27-CT/TW ngày 25 tháng 12 năm 2023 của Bộ Chính trị; Chương trình tổng thể của Chính phủ về thực hành tiết kiệm, chống lãng phí năm 2024 và mới đây là Công điện số 125/CĐ-TTg ngày 1.12.2024 của Thủ tướng Chính phủ yêu cầu các Bộ, ngành, địa phương đẩy mạnh thực hành tiết kiệm, chống lãng phí... Những chủ trương, chính sách và những hành động cụ thể, quyết liệt của Đảng, Nhà nước và các cấp trong thực hiện tiết kiệm, chống lãng phí là cơ sở quan trọng, tạo môi trường thuận lợi để xây dựng văn hóa tiết kiệm, góp phần tạo xung lực mới, khí thế mới cho phát triển.

Tuy nhiên, trong thực tế, thực hành tiết kiệm, chống lãng phí vẫn chưa thực sự trở thành “tự nguyện”, “tự giác”, như “cơm ăn nước uống hằng ngày”, vẫn có một bộ phận cán bộ, đảng viên và người dân chưa xem tiết kiệm như một chuẩn mực đạo đức, lối sống, mang lại những giá trị hữu ích, thiết thực.

Kết quả thực hành tiết kiệm chưa đủ tác động để đẩy lùi tình trạng lãng phí đang diễn ra phức tạp, ở nhiều dạng thức, cấp độ, gây nhiều hệ lụy trong đời sống xã hội hiện nay. Nguyên nhân cơ bản, như đồng chí Tổng Bí thư Tô Lâm đã chỉ ra trong bài viết “Chống lãng phí” mới đây, đó là: Chưa tạo được phong trào thi đua rộng khắp về thực hành tiết kiệm, chống lãng phí cũng như dư luận xã hội mạnh mẽ để phê phán, lên án những hành vi gây lãng phí. Việc xây dựng văn hóa tiết kiệm, không lãng phí trong xã hội chưa được quan tâm đúng mức.

3. Đất nước đang bước vào kỷ nguyên mới, đặt ra những yêu cầu mới trong việc khơi dậy, tăng cường mọi nguồn lực để tạo nên sức mạnh tổng hợp quốc gia. Trên tinh thần đó, xây dựng văn hóa tiết kiệm cần đáp ứng các yêu cầu như:

Văn hóa tiết kiệm phải thực sự trở thành nền tảng, sức mạnh nội sinh của mỗi cá nhân, tổ chức, cộng đồng. Văn hóa tiết kiệm phải thẩm thấu vào mọi hoạt động của mỗi cá nhân, tổ chức, cộng đồng, điều hướng các hoạt động đó đến những mục tiêu tốt đẹp. Văn hóa tiết kiệm chính là cách thực hành tiết kiệm tài nguyên, năng lượng, thời gian và các nguồn lực khác của cá nhân và cộng đồng một cách khoa học, hiệu quả và nhân văn nhất.

Văn hóa tiết kiệm trở thành một tiêu chí đánh giá phẩm chất đạo đức, lối sống của con người trong xã hội và là một phần không thể thiếu trong chiến lược phát triển bền vững của đất nước. Trong bối cảnh mới, để thực hiện khát vọng vươn mình của dân tộc, thực hành tiết kiệm một cách văn hóa là một phương thức hữu hiệu để gia tăng nguồn lực, nguồn sức mạnh nội sinh cho phát triển.

Trên thế giới, Nhật Bản là một trong các cường quốc kinh tế, phát triển, hiện đại nhưng người Nhật lại nổi tiếng tiết kiệm. Tiết kiệm đã làm nên một nét văn hóa độc đáo của người Nhật, với lối sống tối giản, khoa học, kỷ luật trong đời sống cá nhân đến cộng đồng, đến sử dụng năng lượng, tài nguyên quốc gia.

Truyền thống văn hóa tiết kiệm đã giúp người Nhật xây dựng năng lượng, bứt phá thần kỳ sau đổ nát chiến tranh. Lối sống này cũng giúp người Nhật có đời sống lành mạnh, tuổi thọ cao. Nhiều tỉ phú trên thế giới khi chia sẻ kinh nghiệm làm giàu cũng khẳng định, cách chi tiêu tiết kiệm, đầu tư hợp lý, không lãng phí các nguồn lực chính là một bí quyết để thành công…

Văn hóa tiết kiệm phải góp phần tạo sự công bằng và thu hẹp khoảng cách trong đời sống xã hội. Khi thực hành tiết kiệm như một giá trị, chuẩn mực đạo đức, mỗi cá nhân có thể tích lũy nguồn lực cho bản thân, có thể tự chủ, không bị phụ thuộc vào cá nhân khác hay cộng đồng. Điều này đặc biệt quan trọng trong việc giảm thiểu khoảng cách giữa các tầng lớp xã hội. Mặt khác, lối sống tiết kiệm, giản dị, không xa hoa, lãng phí cũng giúp mọi người dễ chia sẻ, tạo sự bình đẳng, đến gần với nhau hơn. Lối sống tiết kiệm cũng giúp tăng cường trách nhiệm của mỗi người đối với cộng đồng.

Văn hóa tiết kiệm phải góp phần đẩy lùi tình trạng lãng phí. Văn hóa tiết kiệm phát triển phải đủ tác động hiệu quả đến việc ngăn chặn, đẩy lùi tình trạng tham nhũng, lãng phí trong xã hội, “lấy cái đẹp dẹp cái xấu”. Tiết kiệm đối lập với lãng phí, vì khi tiết kiệm có nghĩa là không lãng phí, là tối ưu hóa giá trị của những gì mình có. Một cá nhân, một tổ chức, cộng đồng có văn hóa tiết kiệm, sẽ không lãng phí trong việc huy động, sử dụng, đầu tư các nguồn lực, giảm thiểu rủi ro, tạo điều kiện phát triển bền vững.

4. Để văn hóa tiết kiệm phát huy vai trò, đáp ứng các yêu cầu đặt ra, góp phần xây dựng nguồn lực, sức mạnh tổng hợp của đất nước trong giai đoạn phát triển mới, cần quan tâm thực hiện các giải pháp như:

Một là, tăng cường các biện pháp giáo dục, tuyên truyền nâng cao nhận thức của mỗi cá nhân, tổ chức, cộng đồng và toàn xã hội về vị trí, vai trò của văn hóa tiết kiệm đối với sự phát triển bền vững. Trước hết, cần tuyên truyền sâu rộng trong đội ngũ cán bộ, đảng viên, công chức, viên chức, người lao động về tầm quan trọng của văn hóa tiết kiệm, đồng thời thấy được tính nguy hại của lãng phí và yêu cầu cấp bách của việc đấu tranh với lãng phí; chú trọng phát huy tinh thần nêu gương của cán bộ, đảng viên trong xây dựng, thực hành văn hóa tiết kiệm. Đưa các chương trình giáo dục về văn hóa tiết kiệm vào các nhà trường, cơ quan, tổ chức và cộng đồng. Tổ chức các phong trào thi đua, các cuộc vận động sôi nổi, thiết thực nhằm khơi dậy, lan tỏa, cổ vũ thực hành văn hóa tiết kiệm để mỗi cá nhân, cộng đồng nhận thấy tiết kiệm là lối sống đẹp và văn minh.

Thứ hai, nghiên cứu xây dựng và tổ chức triển khai hệ giá trị, chuẩn mực văn hóa tiết kiệm phù hợp với cá nhân, tổ chức, cộng đồng trong bối cảnh mới. Để có cơ sở thực hành, phát triển văn hóa tiết kiệm cần xác định các giá trị, chuẩn mực cụ thể, thiết thực về thực hành tiết kiệm. Tiêu chí, chuẩn mực về tiết kiệm phải gắn với các đối tượng cụ thể, với từng lĩnh vực cụ thể và có những cấp độ, thang bậc phù hợp. Hệ giá trị, chuẩn mực trong thực hành tiết kiệm cần gắn với hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực con người Việt Nam trong thời kỳ mới. Tiết kiệm cần được nghiên cứu tích hợp vào trong các hoạt động của cá nhân và tổ chức, cộng đồng, tránh chung chung, hình thức. Xây dựng những mô hình thực hành văn hóa tiết kiệm hiệu quả như các mô hình cộng đồng chia sẻ tài nguyên, các chương trình đổi đồ cũ lấy đồ mới có thể giúp giảm bớt việc tiêu thụ không cần thiết, các doanh nghiệp cũng cần áp dụng các mô hình sản xuất bền vững và có trách nhiệm xã hội…

Ba là, bổ sung, hoàn thiện và tổ chức thực thi hiệu quả thể chế xây dựng văn hóa tiết kiệm. Tiếp tục ban hành các quy định của Đảng về xây dựng văn hóa tiết kiệm, nhận diện văn hóa tiết kiệm, đồng thời nhận diện các biểu hiện vi phạm các chuẩn mực, giá trị trong thực hành tiết kiệm; gắn xây dựng văn hóa tiết kiệm với đấu tranh chống lãng phí, nhận diện các biểu hiện cụ thể của lãng phí và mục đích, yêu cầu của nhiệm vụ đấu tranh chống lãng phí. Bổ sung, hoàn thiện quy định của pháp luật về thực hành tiết kiệm, chống lãng phí. Chú trọng cơ chế phát huy vai trò chủ thể của người dân và trách nhiệm cộng đồng. Tạo điều kiện thuận lợi để người dân phát hiện, tố giác lãng phí; có quy định và biện pháp thích hợp để bảo vệ người tố giác hành vi lãng phí, khen thưởng, động viên kịp thời, thỏa đáng đối với những người có công phát hiện, ngăn chặn, tố giác hành vi lãng phí; có cơ chế khen thưởng, tôn vinh xứng đáng đối với cá nhân, tổ chức thực hành tiết kiệm tốt.

5. Có thể khẳng định, xây dựng văn hóa tiết kiệm, chống lãng phí là một trong những nhiệm vụ quan trọng để đảm bảo sự phát triển bền vững của cá nhân và xã hội. Mỗi cá nhân, gia đình và cộng đồng cần chủ động tham gia vào quá trình này, không chỉ vì lợi ích cá nhân mà còn vì lợi ích cộng đồng và vì một tương lai bền vững hơn cho thế hệ sau.

Hiện nay, cả về phương diện lý luận và thực tiễn, vấn đề xây dựng văn hóa tiết kiệm ở nước ta đã hội tụ được những điều kiện cơ bản thuận lợi, về thể chế, chính sách và các yếu tố lịch sử, văn hóa. Với quyết tâm chính trị cao của cả hệ thống chính trị, sự vào cuộc quyết liệt của các cấp, các ngành và mỗi người dân trong thời gian tới, thực hành tiết kiệm, chống lãng phí sẽ thực sự trở thành một chuẩn mực, một giá trị quan trọng trong đạo đức, lối sống của mỗi cá nhân và cộng đồng, góp phần thiết thực vào sự phát triển bền vững của đất nước trong giai đoạn mới.