Chuyên gia cảnh báo rủi ro dữ liệu và tâm lý từ thông tin thiếu kiểm chứng

VHO - Chuyên gia cảnh báo rủi ro mất an toàn dữ liệu và tác động tâm lý khi người trẻ tiếp xúc nội dung thiếu kiểm chứng, giật gân trên mạng xã hội.

Không gian mạng đang trở thành môi trường quan trọng của học tập, giải trí và giao tiếp xã hội, nhưng cũng là nơi xuất hiện ngày càng nhiều nội dung giật gân, thiếu kiểm chứng và mang tính dẫn dụ.

Theo các chuyên gia công nghệ thông tin, tâm lý học và truyền thông của Đại học RMIT Việt Nam, những nội dung này không chỉ tiềm ẩn nguy cơ mất an toàn dữ liệu mà còn tạo ra tác động tiêu cực đến sức khỏe tinh thần, đặc biệt với người trẻ – nhóm sử dụng mạng xã hội nhiều nhất.

Không gian mạng đang trở thành “con dao hai lưỡi”

Tiến sĩ Sreenivas Tirumala, giảng viên cấp cao ngành Công nghệ thông tin, nhận định không gian mạng tại Việt Nam đang trở thành “con dao hai lưỡi”: trong khi năng lực số tăng lên mạnh mẽ và góp phần thúc đẩy kinh tế, các hình thức lừa đảo công nghệ cao cũng đồng thời gia tăng đáng kể.

Riêng trong quý 3 năm 2025, hình thức lừa đảo trực tuyến tiếp tục tăng mạnh, với gần 4.000 tên miền lừa đảo và 877 website giả mạo thương hiệu được phát hiện, tăng khoảng 300% so với cùng kỳ 2024. Số lượng tài khoản cá nhân bị đánh cắp được ghi nhận đạt 6,5 triệu tài khoản, tăng 64% so với quý trước.

Theo ông, hình thức “gợi tò mò – dẫn dụ” đang được tội phạm mạng sử dụng phổ biến. Các tiêu đề gây sốc, tin giả, hóa đơn kèm cảnh báo khẩn cấp, lời mời đầu tư “siêu lợi nhuận”, hay video deepfake đều được thiết kế để kích thích phản xạ tò mò khiến người dùng nhấp vào liên kết trước khi kiểm tra nguồn gốc.

Tâm lý “sợ bỏ lỡ cơ hội” hoặc sợ rắc rối khiến người dùng dễ mất cảnh giác và rơi vào bẫy.

Giới trẻ cũng là nhóm bị nhắm tới thông qua các ứng dụng cung cấp “lợi ích miễn phí”. Có thể kể đến như ứng dụng chỉnh ảnh AI miễn phí, tính năng “xem ai đã ghé thăm trang cá nhân”, hay các công cụ tìm mã giảm giá.

Những ứng dụng này được dùng để thu thập thông tin đăng nhập, sau đó bán trên chợ đen và có thể bị sử dụng để chiếm đoạt tài khoản nhằm tống tiền.

Để tự bảo vệ, Tiến sĩ Sreenivas khuyến nghị người dùng kiểm tra liên kết bằng các công cụ miễn phí như Bitdefender Link Checker, hoặc phân tích email – văn bản – hình ảnh lạ bằng chatbot Bitdefender Scamio. Tại Việt Nam, ứng dụng nTrust của Hiệp hội An ninh mạng quốc gia (ra mắt năm 2024) cũng hỗ trợ quét mã QR, kiểm tra số tài khoản và phát hiện ứng dụng giả mạo.

Tiến sĩ Jeff Nijsse, giảng viên ngành Kỹ thuật phần mềm, lưu ý người dùng cần tuyệt đối cảnh giác với các tệp PDF và Word từ nguồn không xác thực, bởi đây là định dạng thường được dùng để giấu mã độc. Khi nhận được liên kết, người dùng nên hỏi lại người gửi hoặc chuyển tiếp cho bộ phận kỹ thuật để được kiểm tra an toàn.

Nội dung tiêu cực và hệ lụy tâm lý đối với người trẻ

Không chỉ dữ liệu cá nhân bị đe dọa, người dùng – đặc biệt là trẻ em và thanh thiếu niên – còn chịu tác động mạnh mẽ từ việc tiếp xúc với nội dung tiêu cực, bạo lực hoặc gây sốc.

Thạc sĩ Vũ Bích Phượng, giảng viên ngành Tâm lý học, cho rằng va phải tin giả, lừa đảo hoặc nội dung bạo lực là trải nghiệm “khốc liệt” với thanh thiếu niên – những người vừa thiếu kinh nghiệm sống, vừa chưa đủ kỹ năng tự bảo vệ.

Nhiều em dùng mạng xã hội để giải trí và kết nối, nên việc bất ngờ đối mặt với các nội dung độc hại dễ dẫn đến hoang mang, lo âu, thậm chí xung đột với những áp lực trong đời sống thực.

Môi trường mạng vốn ít được kiểm soát độ tuổi và thay đổi liên tục khiến mức độ rủi ro gia tăng. Một số quốc gia đã chọn giải pháp mạnh: từ 10.12.2025, Australia cấm trẻ dưới 16 tuổi sử dụng mạng xã hội; Đan Mạch và Malaysia đang xem xét chính sách tương tự.

Tuy nhiên, theo UNICEF, cấm đoán không làm nền tảng trở nên an toàn hơn mà chỉ buộc trẻ chuyển sang các cách sử dụng khác khó giám sát hơn.

Theo Thạc sĩ Phượng, Việt Nam cần định hướng để mạng xã hội trở thành công cụ có ích, giúp người dùng có đủ kỹ năng tiếp nhận và xử lý thông tin, thay vì trở thành nơi người trẻ bị tổn thương bởi tin giả hoặc các chiêu lừa đảo.

Tiến sĩ Gordon Ingram, giảng viên ngành Tâm lý học, cảnh báo việc tiếp xúc với hình ảnh hoặc thông tin bạo lực có thể dẫn đến sang chấn thứ cấp – dạng tổn thương thường gặp ở nhà trị liệu, nhà báo hoặc nhân viên ứng cứu.

Người trẻ vô tình mở một đường link chứa nội dung gây sốc thậm chí dễ tổn thương hơn do thiếu kỹ năng ứng phó.

Biểu hiện của sang chấn thứ cấp tương tự rối loạn stress sau sang chấn (PTSD), gồm: ý nghĩ xâm nhập ngoài ý muốn, cảnh giác cao độ, rối loạn giấc ngủ, tê liệt cảm xúc và thay đổi cách nhìn nhận thế giới.

Thuật toán của mạng xã hội có thể khiến tình trạng này nặng hơn khi lặp lại việc đẩy nội dung tương tự vào bảng tin, buộc người xem liên tục tiếp xúc với trải nghiệm tiêu cực.

Vì sao nội dung "giật gân" lan truyền mạnh?

Theo Thạc sĩ Lương Vân Lam, giảng viên ngành Truyền thông chuyên nghiệp, người trẻ thường tiếp nhận thông tin theo bản năng, dễ bị hút vào nội dung bí ẩn hoặc gây sốc. “Thiên kiến tiêu cực” – xu hướng chú ý nhiều hơn vào thông tin tiêu cực để tự bảo vệ khiến người dùng dễ đọc và chia sẻ mà không phân tích.

Nhiều bạn trẻ dừng lại ở hai bước đầu của quá trình tiếp nhận thông tin: tiếp cận và chia sẻ, bỏ qua hai bước quan trọng: phân tích và đánh giá. Việc đọc – thấy sốc – chia sẻ trở thành phản xạ, đi kèm mong muốn “bắt trend”, cảnh báo cộng đồng hoặc tỏ ra hiểu biết về các chủ đề nóng.

Thạc sĩ Lương Vân Lam đề xuất cộng đồng rèn luyện kỹ năng đánh giá thông tin dựa trên bộ nguyên tắc CRAAP test, gồm: Tính cập nhật – thông tin còn mới hay đã lỗi thời; tính phù hợp – có liên quan tới nhu cầu tìm hiểu hay không; uy tín – nguồn đưa tin có chuyên môn hay không; độ chính xác – thông tin có bằng chứng, có thể kiểm chứng; mục đích – nội dung được tạo ra để làm gì, có thiên kiến hay động cơ ẩn không.

Theo chuyên gia, “dừng lại vài giây để kiểm chứng” là một trong những cách quan trọng nhất để xây dựng sức đề kháng thông tin cho người dùng Việt, đặc biệt trong bối cảnh mạng xã hội lan truyền nội dung nhanh hơn khả năng kiểm soát.