Bảo tồn nghệ thuật múa trống Chhay-dăm của đồng bào Khmer ở Tây Ninh gắn với phát triển du lịch

VHO - Múa trống Chhay-dăm là loại hình múa dân gian của dân tộc Khmer, được gìn giữ và lưu truyền lâu đời trên địa bàn tỉnh Tây Ninh. Từ năm 2014, múa trống Chhay-dăm (xã Trường Tây, thị xã Hòa Thành) được Bộ VHTTDL công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Múa trống Chhay-dăm diễn ra theo các thời điểm khác nhau trong năm, trong đó có hoạt động quảng bá hình ảnh thông qua việc trình diễn đối với khách du lịch.

Biểu diễn múa trống Chhay-dăm của đồng bào Khmer ở Tây Ninh tại Liên hoan Văn hóa Nghệ thuật dân gian Việt Nam năm 2023 diễn ra tại TP.HCM vào tháng 4 vừa qua

Niềm tự hào đối với đồng bào Khmer

Múa trống Chhay-dăm Tây Ninh là một phần không thể thiếu của văn hóa dân gian của người Khmer ở Tây Ninh, có ý nghĩa lịch sử và tâm linh đặc biệt với cộng đồng Khmer. Đây là một hoạt động truyền thống quan trọng, được gìn giữ và lưu truyền qua các thế hệ, giúp người dân tộc Khmer tại Tây Ninh giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa đặc trưng của mình. 

Múa trống Chhay-dăm có ý nghĩa tôn vinh các vị anh hùng, người chiến đấu dũng cảm trong quá khứ. Những vũ điệu của múa trống Chhay-dăm thường kể về những trận đánh của chiến binh Khmer, truyền thuyết về những vị thần và các sự kiện lịch sử quan trọng của đất nước. 

Theo các tài liệu ghi chép, trong quá trình hình thành và phát triển tiết mục múa trống Chhay-dăm ở tỉnh nhà, thoạt đầu là từ khoảng năm 1953, khi hoàng thân Campuchia Sihanouk tặng Toà thánh bộ nhạc cụ Khmer gồm một đàn xuồng, hai đàn ngũ âm, một trống cơm, hai trống chiến, một bạc xà cùng ba trống Chhay-dăm. Đầu tiên, trống chỉ dùng để đánh nhịp phục vụ nghi thức cho lễ cúng tại đền thánh, sau này dần dần có sự phối hợp giữa múa trống với múa long mã, kỳ lân. Về sau, trống Chhay-dăm được sáng tạo thêm các kiểu đánh bằng cùi chỏ, đầu gối, gót chân. Ngoài ra, có thêm các điệu múa lăn tới, lăn ngược. 

Từ ba chiếc trống ban đầu ấy, nay bộ trống Chhay-dăm của người Khmer Trường An đã có 25 chiếc. Điệu múa trống cũng trở nên phong phú linh hoạt hơn. Đặc biệt, điệu múa này không cần dùng đến âm nhạc như những điệu múa khác, mà múa bằng tiết tấu nhịp của trống đánh mộc bằng tay, chân. Đây là một điệu múa dân gian đặc sắc, chỉ Tây Ninh mới có nên đã được công nhận là di sản văn hoá phi vật thể cấp quốc gia, mặc dù loại hình này vẫn đang được gìn giữ và lưu truyền trong cộng đồng dân tộc Khmer một số tỉnh vùng Tây Nam Bộ. 

Múa trống Chhay-dăm của đồng bào Khmer ở Tây Ninh được gìn giữ và lưu truyền qua các thế hệ

Múa trống Chhay-dăm của đồng bào Khmer, thường được biểu diễn trong các ngày lễ hội như Tết Chol Chnam Thmay, lễ Dolta, Ook om bok, các dịp thu hoạch mùa màng bội thu, biểu diễn giao lưu trong các liên hoan văn hóa - nghệ thuật, đặc biệt là giao lưu trong các chương trình sinh hoạt cộng đồng của bà con phum, sóc dân tộc Khmer…

Trống Chhay-dăm là loại trống bịt da một mặt, tang trống làm bằng thân cau già đục rỗng ruột. Để có thể thực hiện các động tác trong bài múa Chhay-dăm, người múa phải có sức khỏe, sự dẻo dai, biết khéo léo kết hợp hài hòa giữa tiết tấu của trống với điệu bộ hình thể.

Múa trống Chhay-dăm là niềm tự hào của cộng đồng dân tộc Khmer, trên địa bàn tỉnh Tây Ninh, bất kể gia đình nào có con là diễn viên múa trống thì gia đình rất tự hào vì được nhiều người tán thưởng. Niềm tự hào đó thể hiện ở chỗ một thành viên trong gia đình biết là cả dòng họ, anh em đều tham gia, điển hình như gia đình ông May-Sym, May-Tích, gia đình ông Cao Văn Chia, bà Nguyễn Thị Yến ở ấp Trường An, xã Trường Tây, thị xã Hoà Thành; gia đình ông Lâm Xén, Cao Văn Kiệt xã Long Thành Bắc, huyện Hoà Thành; ông Cao văn Tơ, Cao văn Đăng, Cao Văn Quang ấp Ka Ốt, xã Tân Đông, huyện Tân Châu… múa trống Chhay-dăm được thành viên các gia đình gìn giữ và lưu truyền qua nhiều thế hệ. 

Đối với người dân tộc Khmer, múa trống Chhay-dăm cũng là một cách để gắn kết cộng đồng, thể hiện lòng tôn kính và tôn trọng đối với tổ tiên và các vị thần trong tâm thức người dân. Ngoài ra, việc truyền lại và duy trì truyền thống múa trống Chhay-dăm còn giúp người dân tộc Khmer giữ vững bản sắc văn hóa, đồng thời truyền đạt giá trị lịch sử và tinh thần đoàn kết trong cộng đồng. Múa trống Chhay-dăm Tây Ninh có ý nghĩa lịch sử và tâm linh quan trọng đối với người dân tộc Khmer, giúp họ duy trì và phát triển truyền thống văn hóa đặc trưng, đồng thời tạo ra sức hút du lịch và thúc đẩy phát triển kinh tế địa phương.

Các “nghệ nhân nhí” ở Tây Ninh trong một buổi tập múa trống Chhay-dăm

Gắn kết với hoạt động du lịch

Tỉnh Tây Ninh là vùng đất của văn hóa và tôn giáo với nhiều điểm du lịch tâm linh đặc sắc. Bởi vậy, không khó hiểu khi các lễ hội Tây Ninh lại chiếm được nhiều cảm tình của đông đảo du khách. Trong số đó, hoạt động trình diễn Múa trống Chhay-dam trong các dịp lễ hội Tây Ninh với nhiều nét văn hóa độc đáo, đặc sắc được ví như “thỏi nam châm” thu hút du khách. 

Tài nguyên du lịch của tỉnh Tây Ninh tương đối đa dạng và phong phú. Tây Ninh với nhiều cảnh quan thiên nhiên và di tích lịch sử - văn hóa mang những nét độc đáo và hấp dẫn riêng làm say lòng du khách mỗi khi đến với vùng đất này. Trong do, tiêu biểu phải kể đến các địa danh: Núi Bà Đen, Hồ Dầu Tiếng, Tòa Thánh Cao Đài, Căn cứ Trung ương Cục miền Nam, Tháp cổ Bình Thạnh… 

Về di sản văn hóa phi vật thể, tỉnh Tây Ninh nổi tiếng với lễ hội núi Bà Đen, Hội yến Diêu Trì cung và nhiều lễ hội, làng nghề khác, đặc biệt là nghệ thuật múa trống Chhay-dăm của đồng bào Khmer. Cùng với những thuận lợi về vị trí địa lý và giao thông, các di sản nói trên tạo điều kiện cho du lịch Tây Ninh phát triển. Nghệ thuật múa trống Chhay-dăm với âm thanh rộn ràng và vũ điệu bắt mắt luôn thu hút du khách phương xa đến với Tây Ninh… 

Chia sẻ về bộ môn nghệ thuật độc đáo múa trống Chhay-dăm của đồng bào Khmer, NNƯT Trần Văn Xén, được xem là truyền nhân duy nhất của loại hình di sản này, tự hào: “Năm 1969, tôi được học bộ môn này từ thầy là Phối Sư Thái Chia Thanh (Toà Thánh Tây Ninh). Từ đó đến nay tôi đã đi nhiều nơi, giao lưu với nhiều anh em cũng yêu thích môn múa trống Chhay-dăm để từ đó tạo ra những điệu múa mới mẻ, khác biệt, là bản sắc riêng của đồng bào Khmer ở Tây Ninh”. 

NNƯT Trần Văn Xén (đứng giữa) được tôn vinh tại Liên hoan Văn hóa Nghệ thuật dân gian Việt Nam năm 2023

Sau nhiều năm NNƯT Trần Văn Xén tìm tòi học hỏi, nghệ thuật múa trống Chhay-dăm của người Khmer ở Tây Ninh giờ đây đã phát triển không chỉ với những bài múa bộ nhất, bộ nhị, bộ tam, bộ tứ mà đã lên tới bộ ngũ (múa đơn, múa 2, múa 3, múa 4, múa 5) cùng những động tác khó hơn, mang đến cho người xem nhiều trải nghiệm hấp dẫn, thú vị và đẹp mắt. Ông Xén hiện nhận dạy bộ môn này cho những học trò mới rất nhỏ tuổi, với hy vọng đây sẽ là những mầm non tương lai lưu truyền và tiếp tục phát triển môn nghệ thuật dân gian nhiều ý nghĩa này. Những “nghệ nhân nhí” của ông Xén cũng là những mầm non đầu tiên được nhận học bổng từ Quỹ học bổng “Ươm mầm nghệ thuật”, tại Liên hoan Văn hóa Nghệ thuật dân gian Việt Nam năm 2023 diễn ra tại TP.HCM vào tháng 4 vừa qua. 

Theo các nghệ nhân, ngày nay không chỉ có dân tộc Khmer biết múa mà nhiều diễn viên dân tộc Kinh và một số dân tộc thiểu số khác như Tà- Mun, Hoa,… sống trên địa bàn tỉnh Tây Ninh cũng tham gia, có diễn viên gần 70 tuổi cũng có diễn viên trong độ tuổi nhi đồng. Đa phần người tham gia thích tập múa trống vì tiếng trống nghe vui tai, động tác múa trống linh hoạt, uyển chuyển, thể hiện sự mạnh mẽ, phấn khởi và quyết tâm.

Múa trống Chhay-dăm ở tỉnh Tây Ninh là một di sản văn hóa quan trọng của địa phương, có giá trị lịch sử đặc biệt đối với người dân tỉnh Tây Ninh. Đây là một hoạt động truyền thống được truyền lại qua nhiều thế hệ và trở thành một phần không thể thiếu của văn hóa dân gian ở địa phương này. 

Việc duy trì và phát triển múa trống Chhay-dăm cũng tạo ra sức hút du lịch và thúc đẩy phát triển kinh tế, góp phần tăng thêm nguồn thu nhập cho người dân địa phương. Đồng thời, nó còn giúp tăng cường nhận thức của người dân về giá trị lịch sử và văn hóa của Tây Ninh. Đó còn là cách để giới thiệu và quảng bá văn hóa của người Khmer đến với cộng đồng các dân tộc bạn.

THÙY TRANG