Múa Tắc Xình - Di sản tự hào của người Sán Chay

VHO - Vùng đất Na Mao (xã Phú Xuyên, Thái Nguyên), có một âm thanh đã vang vọng qua bao thế kỷ, kết tinh thành nhịp thở và niềm kiêu hãnh của người Sán Chay. Đó là tiếng “tắc - tắc - xình” - giai điệu âm thanh của điệu múa cổ cùng tên.

Đối với người Sán Chay ở Na Mao, múa Tắc Xình không đơn thuần là một bài diễn nghệ thuật mà là hơi thở của bản làng.

Đây là một di sản văn hóa phi vật thể quốc gia không chỉ mô phỏng lao động mà còn là sợi dây tâm linh bền chặt nối kết con người với đất trời.

Ngay từ khi còn nằm nôi, những đứa trẻ đã lớn lên trong lời hát Sấng Cọ và nhịp nhún nhảy của ông bà.

Điệu múa ấy song hành cùng tiến trình hình thành cộng đồng, trở thành một phần di sản đáng tự hào, ngấm sâu vào máu thịt và truyền thừa qua từng thế hệ như một bản năng văn hóa.

Múa Tắc Xình là nghệ thuật trình diễn dân gian mang tính tâm linh, giữ vai trò "linh hồn" trong lễ hội Cầu mùa.

Đây là dịp để bà con tạ ơn trời đất, thần linh đã ban cho mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt và cầu khẩn sự che chở cho những vụ mùa tiếp theo.

Chính ý nghĩa giáo dục truyền thống và khơi dậy lòng tự hào bản sắc đã biến Tắc Xình thành sức mạnh gắn kết khối đại đoàn kết cộng đồng.

Điệu múa Tắc Xình độc đáo ở chỗ nó là một cuốn nhật ký bằng hình thể, ghi lại trọn vẹn một chu kỳ canh tác.

Qua 9 động tác điêu luyện, người xem như thấy lại cả một đời sống lao động cần cù: từ thăm và dọn đường, bắt quyết, mài dao, đánh dao cho đến phát nương, tra mố, chăm sóc lúa, thu hoạch và cuối cùng là mừng mùa, trả lễ cho thần linh.

Âm thanh làm nên tên gọi của điệu múa được tạo ra từ những nhạc cụ thô sơ nhưng đầy sáng tạo.

Đáng chú ý nhất là trống đất (náy cau) - một nhạc cụ độc bản được tạo ra bằng cách đào hố sâu, phủ vỏ cây và chăng dây rừng.

Khi gõ vào sợi dây, âm thanh trầm hùng từ lòng đất dội lên, được ví như chiếc cầu nối âm dương, chuyển tải ước vọng của dân bản tới tai các vị thần.

Bên cạnh trống đất, linh hồn của bản nhạc còn nằm ở bộ gõ bằng ống tre và mai. Sự kết hợp giữa hai tư thế múa tạo nên sự đa dạng. Trong đó, tư thế ngồi sử dụng ngọn tre tươi uốn cong như cần câu, nối với ống mai để gõ xuống đất tạo âm “xịch” và gõ vào nhau tạo âm “tắc”.

Tư thế đứng, người gõ vừa gióng mạnh ống mai xuống đất vừa dùng thanh tre già gõ vào thân ống, tạo thành chuỗi âm thanh liên hồi: “Tắc - tắc - xình, tắc - tắc - xình...”.

Chính trong vòng xoáy âm thanh rộn rã ấy, các nghệ nhân thực hiện những bước chân nhún nhảy, dứt khoát nhưng uyển chuyển, tạo nên một không gian lễ hội vừa thiêng liêng vừa tràn đầy sức sống.

Lễ hội Cầu mùa của người Sán Chay thường diễn ra vào dịp trước hoặc sau Tết Nguyên đán. Trên mâm lễ vật thành kính với thủ lợn, bánh chưng, bánh dày và những bức tranh cổ họa tiết huyền bí, người chủ lễ trong bộ trang phục trang nghiêm bắt đầu đọc lời khấn. Tiếng trống đất vang vọng liên tục như một lời mời gọi thần linh chứng giám.

Khi phần lễ kết thúc cũng là lúc phần hội bùng nổ. Những chàng trai, cô gái Sán Chay hòa mình vào vũ điệu Tắc Xình dưới sự dẫn dắt của tiếng nhạc cụ trầm bổng.

 Vũ điệu tuy đơn giản nhưng khỏe khoắn, thể hiện đạo lý “uống nước nhớ nguồn”, biết ơn tổ tiên đã khai phá đất đai, dạy con cháu cách gieo mầm trên đá xám.

Người múa càng nhiệt tình, phối hợp càng nhịp nhàng thì niềm tin về một mùa màng bội thu, nhà nhà mạnh khỏe lại càng thêm vững chãi.

Nhận thức được giá trị vô giá của di sản, kể từ khi múa Tắc Xình được vinh danh là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia vào năm 2014, cộng đồng người Sán Chay ở Na Mao đã không ngừng nỗ lực bảo tồn.

Những câu lạc bộ được thành lập, trở thành nơi giao lưu, quảng bá vẻ đẹp của Tắc Xình đến bạn bè trong nước và quốc tế.

Sức sống bền bỉ của điệu múa Tắc Xình ở Thái Nguyên nằm ở sự "tiếp lửa" giữa các thế hệ. Các nghệ nhân cao tuổi vẫn miệt mài truyền dạy từng nhịp gõ, bước chân cho con cháu.

Đáp lại tâm huyết đó, thế hệ trẻ dân tộc Sán Chay ngày nay đã nhận thức rõ vai trò của mình, tích cực tham gia trình diễn và sáng tạo, đưa điệu múa thoát khỏi phạm vi bản làng để vươn xa hơn.

Múa Tắc Xình không chỉ là một điệu nhảy, điệu múa, mà là một biểu tượng của khát vọng sống, của sự giao hòa giữa con người và thiên nhiên.

Với sự chung sức của cộng đồng, nhịp điệu “tắc - tắc - xình” sẽ còn mãi vang vọng trên các sườn đồi Thái Nguyên, giữ cho mạch ngầm văn hóa Sán Chay luôn tuôn chảy rạng rỡ và tràn đầy sức sống.