Tham chiếu các mô hình quốc tế

VHO - Trong sự vận động và phát triển xã hội hiện đại, văn hóa đóng vai trò quan trọng để điều tiết các yếu tố xã hội, tạo nên sự ổn định và phát triển bền vững.

Đức, Singapore và Trung Quốc - mỗi nước đều đã áp dụng các chiến lược văn hóa riêng biệt để điều chỉnh, kết nối và phát triển xã hội: Từ sự kết hợp giữa văn hóa và pháp luật ở Đức, xây dựng hệ giá trị văn hóa quốc gia ở Singapore, đến việc phát huy chức năng điều tiết của văn hóa trong quá trình phát triển ở Trung Quốc...

 Những bài học này đã cung cấp nhiều gợi ý quý báu cho Việt Nam trong việc xây dựng và phát triển các giá trị văn hóa quốc gia trong bối cảnh hiện đại.

Văn hóa và pháp luật Đức tạo nên sức mạnh chung điều tiết sự phát triển xã hội

Đức là đất nước của những nhà triết học nổi tiếng thế giới từ nhiều thế kỷ với những thành tựu to lớn. Điều đó có lẽ ảnh hưởng sâu sắc đến tư duy văn hóa, tạo nên đặc trưng riêng của văn hóa Đức so với các nước châu Âu và thế giới. Đặc trưng đó là văn hóa triết lý, có nghĩa là trong nội hàm của văn hóa chứa đựng nhiều chất triết lý, sự tỉnh táo, sự hợp lý; vì thế, sự phát triển rực rỡ của triết học Đức cũng chính là đỉnh cao phát triển của văn hóa Đức.

Ở Đức, có sự hỗ trợ lẫn nhau giữa văn hóa và pháp luật để cùng tạo nên sức mạnh chung điều tiết sự phát triển, tạo cơ sở cho sự phát triển ổn định và vững chắc. Thể chế kinh tế thị trường ở Đức có sự tham gia quản lý và điều tiết của Nhà nước để bảo đảm thực hiện theo quy luật của thị trường, đồng thời có sự điều tiết để thực hiện các yêu cầu về văn hóa và xã hội, bảo đảm sự cân đối giữa nhu cầu vật chất và nhu cầu tinh thần của con người. Ở đây không chỉ thể hiện năng lực kinh tế của nhà nước mà còn chính là trình độ và tầm nhìn văn hóa vì sự phát triển.

Ví dụ ở Đức, tất cả trẻ em đi học ở các cấp phổ thông đều không phải đóng học phí, tất cả trẻ em mới sinh ra đều được Nhà nước hỗ trợ hằng tháng cho đến 18 tuổi với số tiền đủ sống ở mức trung bình, dù bố mẹ là ai, có thu nhập hay không. Xem xét kỹ vấn đề trên, rõ ràng là, đây không chỉ là sự điều tiết kinh tế, mà từ chiều sâu của nó, là kết quả của sự điều tiết của văn hóa - ý thức về bảo đảm sự hài hòa giữa kinh tế và văn hóa, sự hài hòa của phát triển con người và xã hội.

Tuy nhiên, xã hội Đức hiện cũng đang đứng trước những thách thức về bảo đảm an ninh văn hóa trước sự “tấn công” của các sản phẩm văn hóa, giải trí mang tính toàn cầu, mà trước hết là lĩnh vực điện ảnh với sức mạnh của “kinh đô điện ảnh thế giới” Hollywood. Trước thực trạng đó, để từng bước tạo ra được nhiều sản phẩm văn hóa thu hút công chúng trong nước, hạn chế tới mức tối đa sự tác động tiêu cực của văn hóa nước ngoài, Đức đã nỗ lực tạo ra sức hút của văn hóa Đức thông qua hoạt động hỗ trợ sáng tạo và biểu diễn, sản xuất, triển lãm, lưu giữ và lan tỏa văn hóa.

Một ví dụ cụ thể là: Nước Đức có một gia tài nghệ thuật truyền thống, nghệ thuật cổ điển đồ sộ (sân khấu, âm nhạc...). Để bảo vệ và phát huy các di sản văn hóa đó, hằng năm, Đức có kế hoạch hỗ trợ kinh phí cho các nhà hát hoạt động, thực hiện các chương trình biểu diễn tác phẩm cổ điển, không phải bằng một đợt, một phong trào mà hỗ trợ cho từng chiếc ghế trong nhà hát bằng cách đưa vào luật giảm phần trăm tiền vé cho từng chiếc ghế đó. Đây là một sự điều tiết hiếm có cho nhiệm vụ bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống, cổ điển, qua đó góp phần nâng cao, bồi dưỡng thế giới tinh thần cho người tiếp nhận văn hóa - lực lượng công chúng đông đảo mà Nhà nước muốn hướng tới.

Singapore với hệ điều tiết mang tầm quốc gia

Là một nước mới được thành lập từ những làng chài nghèo khó, lại đa dân tộc, đa văn hóa, chỉ trong vòng hơn 60 năm, Singapore đã trở thành một nước giàu có và giữ vị trí nổi bật không chỉ ở châu Á mà cả ở tầm thế giới. Có nhiều nguyên nhân đưa tới thành tựu đặc biệt đó, song ở đây chỉ phân tích một cách khái quát về vai trò điều tiết của văn hóa ở tầm quốc gia giúp cho đất nước này có những bước phát triển ngoạn mục.

Những người lãnh đạo Singapore có một tầm nhìn xa về vai trò của văn hóa trong việc kết nối các dân tộc, sắc tộc ở Singapore thành một khối, một quốc gia, một Tổ quốc. Điều đó, chỉ riêng kinh tế không thể làm được, vì vậy ở Singapore, người ta đã dày công tổng kết thực tiễn, đúc kết lý luận để từng bước tìm ra những giá trị văn hóa chung của người Singapore, của quốc gia Singapore. Đó là một việc làm hết sức kỳ công. Xây dựng được các giá trị chung đó và được đại đa số người dân tự nguyện chấp nhận và làm theo sẽ tạo nên sức mạnh mềm của quốc gia này, cùng với sức mạnh kinh tế, tạo nên sức mạnh tổng hợp và là niềm tự hào, tự tôn của người dân quốc gia nhỏ bé này. Từ đó, những giá trị đã được đồng thuận đó trở thành hệ điều tiết quốc gia, mỗi người dân soi vào đó để tự điều tiết mình trong tư duy, suy nghĩ, tình cảm, định hướng, xử lý các quan hệ và hành động của mình trong cuộc sống.

Vào cuối thế kỷ XX, kết quả tìm kiếm, đúc kết hệ giá trị chung đó đã được thể hiện trong văn kiện “Quan điểm chung về giá trị văn hóa đạo đức mà mọi người cùng chia sẻ và cần noi theo”. Hệ giá trị chung đó gồm 5 điểm là: 1- Quốc gia trên hết, xã hội đầu tiên (dân tộc trước cộng đồng, xã hội trên cá nhân); 2- Gia đình là gốc, xã hội là thân (gia đình là đơn vị cơ bản nhất của xã hội); 3- Quan tâm giống nhau, đồng cam cộng khổ (hỗ trợ cộng đồng và tôn trọng cá nhân); 4- Tìm cái đồng, gạt bất đồng, hiệp thương cùng hiểu biết (đồng thuận, không xung đột); 5- Chủng tộc hài hòa, tôn giáo khoan dung (hòa hợp chủng tộc và tôn giáo).

Những nội dung trên đã được Quốc hội Singapore thông qua vào năm 1991 và được gọi là “các giá trị chung Singapore”.

Tuy cách chuyển ngữ của 5 nội dung trên có khác nhau, nhưng nhìn từ góc độ chức năng điều tiết của văn hóa, chúng ta thấy rất rõ đó là những định hướng cơ bản để mỗi người dân Singapore và cả cộng đồng dân tộc tự điều tiết mọi vấn đề trong cuộc sống, từ đó tạo nên sự hài hòa của xã hội vốn rất đa sắc tộc, đa tôn giáo, đa văn hóa ở Singapore, trong đó sự hài hòa cốt lõi nhất là quốc gia, dân tộc với cộng đồng, xã hội với cá nhân, gia đình và xã hội, chủng tộc và tôn giáo... Nhìn từ phương diện này, có thể thấy Singapore đã vận dụng và phát huy cao độ vai trò điều tiết xã hội và sự phát triển của văn hóa.

Từ tham chiếu kinh nghiệm của ba nước, chúng ta có thể tìm thấy những gợi ý bổ ích để tham khảo: Vượt qua những sai lầm để từng bước đi tới những định hướng đúng đắn, góp phần phát huy chức năng điều tiết của văn hóa (Trung Quốc); phát huy và kết hợp nhuần nhuyễn, khoa học chức năng điều tiết của văn hóa với chức năng điều chỉnh của pháp luật (Đức); và công phu xây dựng các giá trị quốc gia nhằm định hướng và điều tiết mọi hoạt động của con người (Singapore).

Những vấn đề đó đang đặt ra trực tiếp đối với Việt Nam như Văn kiện Đại hội XIII của Đảng khẳng định: “Tập trung nghiên cứu, xác định và triển khai xây dựng hệ giá trị quốc gia, hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực con người gắn với giữ gìn, phát triển hệ giá trị gia đình Việt Nam trong thời kỳ mới” (Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Sđd, t.I, tr.143).