VHO - Tỉnh Thanh Hóa có kho tàng đồ sộ với nhiều làn điệu dân ca của các dân tộc Kinh, Mường, Thái, Thổ, Khơ Mú, Dao và Mông. Đây là những di sản kết tinh từ trí tuệ bao đời, mang theo giá trị văn hóa, lịch sử, nhân văn sâu sắc, rất cần được quan tâm bảo tồn, phát huy giá trị và trao truyền cho những thế hệ mai sau.

Các nghệ nhân, diễn viên đồng bào dân tộc Thổ tỉnh Thanh Hóa tái hiện trích đoạn Chậm đò ho trong ngày hội "Sắc xuân trên mọi miền Tổ quốc" tại Làng Văn hóa - Du lịch các dân tộc Việt Nam năm 2023

Theo đó, các làn điệu dân ca trong kho tàng văn hóa các dân tộc trên địa bàn tỉnh Thanh Hóa, đã và đang được các đồng bào dân tộc nơi đây gìn giữ và bảo tồn từ đời này qua đời khác. Một trong số đó, có thể nhắc đến hình thức diễn xướng, hát Chậm đò ho của đồng bào dân tộc Thổ, hiện sinh sống chủ yếu trên địa bàn huyện Như Xuân, Như Thanh (đông nhất là huyện Như Xuân). Đồng bào dân tộc Thổ được phân bố ở thị trấn Yên Cát và các xã Cán Khê, Cát Vân, Thượng Ninh, Xuân Bình, Hóa Quỳ của huyện Như Xuân.

Theo cụ Lê Văn Cứu, khu phố 1, thị trấn Yên Cát, ông Cứu, Chậm đò ho là một trong năm bài hát dân ca của đồng bào dân tộc Thổ. Trong căn nhà của ông, những đồ dùng sinh hoạt hàng ngày của đồng bào cũng được ông sưu tầm. Cuốn sách dày dặn là quá trình ông nghiên cứu, tìm hiểu và viết song ngữ tiếng Việt và tiếng Thổ về nếp sống sinh hoạt, văn hóa, phong tục của đồng bào Thổ. Ông miệt mài như thế bởi ông mong muốn giá trị văn hóa của đồng bào dân tộc Thổ luôn được các thế hệ gìn giữ, song hành cùng sự phát triển của quê hương, đất nước.

Năm nay đã hơn 77 tuổi, bà Lê Thị Dung, dân tộc Thổ, khu phố Thấng Sơn, thị trấn Yên Cát (Như Xuân) vẫn còn nhớ những làn điệu dân ca được các bà, các mẹ truyền dạy. Để rồi, dù ở tuổi đã cao nhưng bà Dung vẫn yêu các làn điệu, nhiệt tình tham gia các hoạt động văn hóa, văn nghệ trong khu phố hoặc đem văn hóa của đồng bào Thổ đi biểu diễn ở các sự kiện trong và ngoài tỉnh. Bà còn cẩn thận lưu giữ cuốn sách sưu tầm những bài hát, làn điệu dân ca của đồng bào Thổ. Khi được hỏi về bài hát Chậm đò ho, bà Dung cất lên một vài làn điệu. Bà cho biết, bà cũng không rõ Chậm đò ho có tự bao giờ, từ khi lớn lên đã nghe các bà, các mẹ hát và truyền lại. Đó là lời ca mộc mạc trên nương, trên rẫy, kể lại quá trình lao động sản xuất và trong đời sống hàng ngày như ru cho cháu ngủ. Và sau này, Chậm đò ho được đông đảo bà con cùng tham gia vào dịp lễ hội, ngày tết tạo nên không khí vui tươi, góp phần động viên bà con tích cực hăng hái tham gia lao động, sản xuất.

Cũng như bà Lê Thị Dung, ông Lê Ngọc Giới, khu phố Trung Thành (làng Sẹt trước đây) cũng là những người tham gia tích cực các hoạt động văn hóa, văn nghệ của địa phương, góp phần gìn giữ Chậm đò ho của đồng bào Thổ. Theo ông Giới, để biểu diễn được tiết mục Chậm đò ho phải có đội chiêng, trống, kèn, mõ, ống luồng, ống nứa... tạo nên âm thanh vui nhộn. Chậm đò ho mang màu sắc của sự vui tươi, rộn ràng. Bà con dân tộc Thổ trước đây hát “Chậm đò ho” trong đời sống thường ngày trong các gia đình và sau này phát triển thành hình thức diễn xướng có đông đảo đồng bào tham gia. Ông Giới là người giữ vai trò thổi kèn trong biểu diễn Chậm đò ho. Ông Giới đã học thổi kèn từ khi 14, 15 tuổi và năm nay đã bước sang tuổi 61. Vừa trò chuyện với chúng tôi, ông Giới vừa thổi một điệu kèn vui tươi. Cây kèn đã ngả theo thời gian như minh chứng cho sự gắn bó, đồng hành với ông Giới trong cuộc sống.

Với mong muốn được đông đảo người dân trong và ngoài tỉnh biết đến nét văn hóa độc đáo của đồng bào dân tộc Thổ, trong đó có Chậm đò ho, những nghệ nhân, diễn viên không chuyên của đồng bào dân tộc Thổ Như Xuân đã mang bài hát này đi biểu diễn tại nhiều lễ hội, ngày hội, liên hoan văn nghệ trên địa bàn tỉnh; tham gia Ngày hội sắc xuân trên mọi miền Tổ quốc tại Làng Văn hóa - Du lịch các dân tộc Việt Nam (Đồng Mô, Hà Nội). Bài dân ca được những nghệ nhân, diễn viên không chuyên của đồng bào dân tộc Thổ tái hiện đời sống sinh hoạt, lao động hàng ngày, không khí vui xuân khéo léo, cuốn hút người tham dự. Không khí rộn ràng khi tiếng trống, tiếng chiêng hòa lẫn vào tiếng hát, tiếng hò reo cổ vũ cho những chàng trai, cô gái tham gia vào các trò chơi dân gian như kéo co, đẩy gậy. Sau khi hát mừng mùa xuân mới, cùng nhau múa, hát giao duyên, bà con trong bản lại bắt tay vào lao động. Họ cùng nhau cấy, hái, gặt lúa, phát nương, làm rẫy mong muốn một mùa màng bội thu, ngô lúa đầy bồ, khoai sắn đầy sân... Bài hát cứ vậy mà lan tỏa trong đời sống của đồng bào dân tộc Thổ từ xưa cho đến ngày nay.

Nhằm bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống của đồng bào dân tộc thiểu số, vừa qua Sở VHTTDL tỉnh Thanh Hóa phối hợp với UBND huyện Như Xuân tổ chức lớp tập huấn bồi dưỡng chuyên môn, nghiệp vụ, truyền dạy văn hóa phi vật thể tại huyện Như Xuân thuộc Dự án 6, Chương trình Mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021-2025, năm 2023. Đã có 40 học viên là cán bộ, công chức làm công tác văn hóa, thể thao, du lịch và các lĩnh vực có liên quan ở cơ sở; nghệ nhân, già làng, người có uy tín trong đồng bào dân tộc thiểu số; cộng đồng dân cư các điểm đến du lịch vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi tham gia lớp tập huấn. Các học viên đã được các giảng viên truyền đạt một số chuyên đề. Trong đó có chuyên đề “Nguồn gốc, ý nghĩa, tầm quan trọng của công tác bảo tồn và phát huy các giá trị dân ca, dân vũ, dân nhạc, diễn xướng dân gian của đồng bào dân tộc Thổ, dân tộc Thái tỉnh Thanh Hóa”. Được truyền dạy một số nội dung như diễn xướng trống chiêng dân tộc Thổ; truyền dạy múa bắt nhái dân tộc Thổ; truyền dạy hát Chậm đò ho dân tộc Thổ; tổ chức, hướng dẫn, phương pháp xây dựng chương trình giao lưu và tương tác giữa các nghệ nhân với du khách gắn với hoạt động phát triển du lịch cộng đồng và nâng cao đời sống văn hóa cơ sở tại huyện Như Xuân... Đây là giải pháp quan trọng góp phần gìn giữ giá trị văn hóa truyền thống của đồng bào dân tộc thiểu số nói chung, dân tộc Thổ nói riêng.

Có thể nói, dân ca, dân vũ và các loại hình diễn xướng dân gian được hình thành trong đời sống lao động, tình cảm, tôn giáo và các sinh hoạt cộng đồng dân tộc thiểu số, gắn với đời sống, tinh thần, tín ngưỡng của đồng bào. Việc giữ gìn, phổ biến, trao truyền và phát huy những giá trị đặc sắc về dân ca, dân vũ, dân nhạc truyền thống của các dân tộc thiểu số trên địa bàn tỉnh Thanh Hóa góp phần nâng cao nhận thức và lòng tự hào của người dân trong việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hoá truyền thống dân tộc nơi đây.

NGUYỄN LINH