“Lời thề quyết tử” - Điện ảnh lịch sử đánh thức ký ức dân tộc

VHO - Trong dòng chảy điện ảnh tài liệu Việt Nam về đề tài cách mạng, "Lời thề quyết tử" hiện lên như một tác phẩm có chiều sâu tư tưởng nổi bật.

Ở đó, lịch sử không được thuật lại bằng lối minh họa một chiều, mà được mở ra như một không gian ký ức giàu sức gợi, dẫn dắt người xem suy ngẫm về sức mạnh tinh thần của dân tộc trong những thời khắc sinh tử của đất nước.

Không phải chỉ nhắc nhớ quá khứ, bộ phim còn mở ra một cuộc đối thoại nghiêm cẩn giữa lịch sử - văn hóa - điện ảnh, đúng tinh thần của một tác phẩm chính luận.

Lịch sử trong thế “ngàn cân treo sợi tóc” và bản lĩnh lựa chọn của dân tộc

Phim tài liệu Lời thề quyết tử do Điện ảnh Quân đội nhân dân sản xuất đưa người xem trở lại những ngày đầu sau Cách mạng Tháng Tám năm 1945, thời điểm nền độc lập non trẻ của Việt Nam vừa được xác lập đã lập tức đối diện với nguy cơ bị xóa bỏ.

Trong bối cảnh hậu quả nặng nề của nạn đói, nạn mù chữ và sự đe dọa tái xâm lược từ thực dân Pháp, Hà Nội trở thành tâm điểm của một cuộc đối đầu mang tính quyết định vận mệnh dân tộc.

Những thước phim về Hà Nội mùa Đông năm 1946 được đặt trong mạch kể chặt chẽ, cho thấy rõ tính chất sinh tử của từng quyết sách, từng hành động, khi lịch sử không cho phép sai lầm.

Bộ phim tái hiện sinh động sự lựa chọn đầy bản lĩnh của Chính phủ non trẻ: kiên trì hòa hoãn để kéo dài thời gian, chuẩn bị lực lượng, cho đến khi không còn con đường nào khác ngoài Lời kêu gọi Toàn quốc kháng chiến của Hồ Chí Minh - một văn kiện mang tầm vóc lịch sử, kết tinh trí tuệ và ý chí của cả dân tộc.

Trong mạch dẫn ấy, khẩu hiệu “Quyết tử để Tổ quốc quyết sinh” hiện lên không như một tuyên ngôn cảm tính, mà như một cam kết chính trị - đạo đức - văn hóa, được cả dân tộc cùng ký tên bằng sinh mệnh của mình.

Mặt trận văn hóa là trụ cột tinh thần của kháng chiến

Điểm đặc biệt tạo nên chiều sâu tư tưởng cho Lời thề quyết tử nằm ở cách bộ phim đặt mặt trận văn hóa song hành với mặt trận quân sự.

Trong hoàn cảnh đất nước đối diện cùng lúc “giặc đói, giặc dốt, giặc ngoại xâm”, việc diệt giặc dốt và củng cố đời sống tinh thần được nhìn nhận như điều kiện sống còn để bảo vệ độc lập.

Những hình ảnh về phong trào “hũ gạo cứu đói”, về lớp học Bình dân học vụ với cát, tre, than thay giấy bút, đã khắc họa một cách thuyết phục sức mạnh tự thân của xã hội Việt Nam trong hoàn cảnh ngặt nghèo.

Cách tiếp cận này được GS.TS.Trần Thanh Hiệp, tác giả kịch bản phim lý giải như một lựa chọn có chủ đích là làm rõ một sự thật lịch sử rằng văn hóa và nghệ thuật chưa bao giờ đứng ngoài vận mệnh dân tộc, mà luôn là bộ phận hữu cơ của sự nghiệp kháng chiến.

Chính cách nhìn ấy đã đưa Lời thề quyết tử vượt ra khỏi giới hạn của một phim tư liệu sự kiện, trở thành một tác phẩm nghiên cứu bằng hình ảnh về vai trò của văn hóa trong lịch sử Việt Nam hiện đại.

 “Đất nước đang bước vào một chặng phát triển mới, nơi thời cơ và thách thức đan xen, đặt ra những yêu cầu ngày càng cao. Trong bối cảnh đó, độc lập dân tộc và bản sắc văn hoá vẫn là những giá trị cốt lõi, mang ý nghĩa sống còn. Hơn bao giờ hết, đội ngũ văn nghệ sĩ ở mọi loại hình nghệ thuật cần tiếp tục khẳng định vai trò của mình như những chiến sĩ kiên cường trên mặt trận văn hoá của thời đại hôm nay”. 

GS.TS Trần Thanh Hiệp

Người nghệ sĩ, chiến sĩ và sự khai sinh của điện ảnh cách mạng

Bộ phim dành dung lượng xứng đáng để khắc họa hình ảnh đội ngũ văn nghệ sĩ - trí thức đã rời bỏ đời sống riêng để dấn thân vào cuộc kháng chiến.

Những tên tuổi như: Nam Cao, Kim Lân, Quang Dũng, Nguyễn Đình Thi xuất hiện không nhằm tôn vinh cá nhân, mà để làm nổi bật một thế hệ đã coi sáng tạo nghệ thuật là một hình thức chiến đấu.

Các quan niệm nghệ thuật được trích dẫn trong phim cho thấy sự chuyển biến sâu sắc của tư duy sáng tác, khi hiện thực cách mạng trở thành nguồn mạch nuôi dưỡng văn chương, nghệ thuật.

Đặc biệt xúc động là câu chuyện về sự ra đời của điện ảnh cách mạng tại chiến khu Đồng Tháp Mười, với những điều kiện sản xuất thô sơ đến khó tin.

Việc in tráng phim trên thuyền, bộ phim Trận Mộc Hóa ra đời giữa bom đạn, đã trở thành biểu tượng cho ý chí bảo tồn và lan tỏa hình ảnh cách mạng bằng điện ảnh.

Trong hoàn cảnh thông tin bị chia cắt, những đoàn chiếu bóng rong, những khung hình về Bác Hồ, về lá cờ đỏ sao vàng đã trở thành sợi dây tinh thần nối liền Bắc - Trung - Nam, củng cố niềm tin và ý chí kháng chiến.

Ở góc độ đạo diễn, Phạm Thanh Hùng thể hiện một thái độ làm nghề nghiêm cẩn và đáng trân trọng.

Trước sự hạn chế của tư liệu hình ảnh, bộ phim không tìm cách “làm đầy” lịch sử bằng hư cấu, mà kiên trì khai thác tranh vẽ, ảnh tư liệu, lời bình và âm nhạc như những lớp ký ức chồng xếp.

Nguyên tắc “không giả định, không suy diễn lịch sử” giúp bộ phim giữ được độ tin cậy học thuật, đồng thời mở ra không gian suy tưởng cho người xem tự đối thoại với quá khứ.

Âm nhạc trong phim, với những ca khúc kháng chiến ra đời giai đoạn 1945-1948, được sử dụng như một lớp ký ức tập thể, gợi lại tinh thần Bắc - Trung - Nam cùng chung một lời thề.

Đây là một lựa chọn thẩm mỹ tinh tế, cho thấy sự hiểu biết sâu sắc về vai trò của âm nhạc trong cấu trúc cảm xúc của điện ảnh tài liệu.

Giá trị lớn nhất của Lời thề quyết tử không chỉ nằm ở việc tái hiện lịch sử, mà ở khả năng đối thoại với hiện tại. Trong bối cảnh đất nước đang bước vào giai đoạn phát triển mới, bộ phim gợi nhắc rằng độc lập dân tộc và văn hóa dân tộc vẫn là những giá trị sống còn.

Đạo diễn Phạm Thanh Hùng

Lời thề lịch sử và trách nhiệm hôm nay

Vượt ra ngoài khuôn khổ một tác phẩm tái hiện lịch sử, Lời thề quyết tử đặt ra câu hỏi có tính thời sự: Điều gì làm nên sức bền của một dân tộc trong những thời khắc cam go nhất?

Câu trả lời được bộ phim gợi mở bằng chính mạch kể của mình, đó là sự kết hợp giữa ý chí độc lập, nền tảng văn hóa và tinh thần trách nhiệm của mỗi cá nhân đối với cộng đồng.

Trong bối cảnh đất nước bước vào giai đoạn phát triển mới, bộ phim gợi nhắc rằng giữ trọn “lời thề quyết tử” hôm nay không chỉ gắn với bảo vệ chủ quyền lãnh thổ, mà còn là bảo vệ bản sắc văn hóa, nền tảng tinh thần và các giá trị cốt lõi của xã hội.

Nếu trong chiến tranh, văn nghệ sĩ là chiến sĩ trên mặt trận văn hóa, thì trong thời bình, trách nhiệm ấy vẫn tiếp tục, dưới những hình thức mới, với yêu cầu ngày càng cao về chiều sâu tư tưởng và bản lĩnh sáng tạo.

Ở ý nghĩa ấy, Lời thề quyết tử không khép lại ở lịch sử, mà mở ra một trường suy ngẫm rộng lớn về vai trò của văn hóa và điện ảnh trong hành trình gìn giữ và phát triển đất nước - một thông điệp có giá trị lâu dài, đúng tinh thần học thuật, nhân văn và chính luận.