Hình tượng Bà chúa thơ nôm Hồ Xuân Hương trên sân khấu chèo sau 37 năm

VHO - Đoàn Chèo Hải Phòng vừa ra mắt vở Xuân Hương nữ sĩ, do NSND Trịnh Thúy Mùi – Chủ tịch Hội Nghệ sĩ Sân khấu Việt Nam dàn dựng, tác giả Nguyễn Đức Minh viết kịch bản, NSND Đạt Tăng thiết kế mỹ thuật, NSND Minh Thu chuyển thể chèo.

Hình tượng nữ sĩ Hồ Xuân Hương được xây dựng thành công trên sân khấu chèo Hải Phòng

Trong lịch sử văn học Việt Nam, Hồ Xuân Hương là một nữ sĩ đặc biệt, bà không chỉ để lại cho cuộc đời một di sản thơ Nôm đồ sộ và độc đáo mà còn cất tiếng nói cho nữ quyền, cho sự bình đẳng của người phụ nữ dưới thời phong kiến. Vì lẽ đó, ngày 23.11.2021, UNESCO đã chính thức vinh danh bà là “Danh nhân văn hóa tầm nhìn nhân loại". Trên sân khấu, Hồ Xuân Hương từng được nhiều nhà hát dựng vở. Tuy nhiên, tiêu biểu hơn cả là vở chèo Hồ Xuân Hương được Nhà hát Chèo Việt Nam dựng năm 1987, do NSND Bùi Đắc Sừ đạo diễn, Thùy Linh - Bùi Đức Hạnh viết kịch bản. 
Vở chèo lấy mốc Hồ Xuân Hương năm 29 tuổi để tái hiện lại những thăng trầm, vinh nhục, trần ai trong cuộc đời của nữ sĩ họ Hồ. Đây là thời điểm Hồ Xuân Hương làm chủ quán thơ Cổ Nguyệt đường vang tiếng ở đất Thăng Long. Tài thơ của bà đã vang khắp gần xa, được nhiều tao nhân, mặc khách mến mộ.
Từ quán thơ này, bà có dịp được giao lưu với rất nhiều tầng lớp và thành phần… trong đó có bạn thơ Chiêu Hổ. Chiêu Hổ và Hồ Xuân Hương sau nhiều lần đối đáp thơ phú đã phải lòng nhau. Tuy nhiên, do Chiêu Hổ không dám ngỏ lời nên cuối cùng Hồ Xuân Hương nên duyên với Tổng Cóc (Chánh tổng Nguyễn Bình Kình). Tổng Cóc là người rất yêu quý, mến mộ và trân trọng tài năng thơ ca của Hồ Xuân Hương. Nhưng cuộc hôn nhân chưa kịp “đơm hoa kết trái” thì Tổng Cóc buộc phải để Hồ Xuân Hương rời đi vì không đành lòng nhìn bà bị vùi dập, áp bức và chịu nhiều oan ức. 
Chia tay Tổng Cóc, nữ sĩ họ Hồ trở về với Cổ Nguyệt đường tiếp tục làm thơ và dạy học. Tại đây, bà gặp lại Phủ Vĩnh Tường (Tú tài Phạm Viết Ngạn) là người bạn thơ thuở vong niên, vốn rất trân trọng và mến mộ tài năng của bà. Ngỡ rằng gặp được người tri âm tri kỷ, cả hai sẽ có cuộc sống hạnh phúc, đoạn trường của Hồ Xuân Hương sẽ chấm dứt.

Cảnh Hồ Xuân Hương gặp lại Phủ Vĩnh Tường tại Cổ Nguyệt đường

Ai ngờ, cuộc đời bà lại lâm vào bi kịch khác đó là do quá thanh liêm, chính trực mà Phủ Vĩnh Tường bị bọn quan tham đương thời vu oan, cấu kết bắt bớ rồi kết án tử. Để kêu oan cho chồng, Hồ Xuân Hương viết tấu tìm đến các cửa quan nhờ dâng lên vua nhưng tất cả đều quay lưng với bà. Duy chỉ có Tổng Cóc nhận lời giúp đỡ nhưng cuối cùng Phủ Vĩnh Tường vẫn bị kết án tử.
Bi kịch và nỗi đau dồn dập khiến Hồ Xuân Hương thốt nên nhiều lời thơ ai oán. Vở kịch kết thúc bằng bài thơ Bánh trôi nước với những vần thơ: Thân em vừa trắng lại vừa tròn/Bảy nổi ba chìm với nước non/Rắn nát mặc dầu tay kẻ nặn/Nhưng em vẫn giữ tấm lòng son để nói nỗi lòng trung trinh, son sắt của Hồ Xuân Hương trước những sóng gió của cuộc đời.
NSND Trịnh Thúy Mùi chia sẻ, lúc đầu Sở Văn hóa và Thể thao Hải Phòng đặt hàng bà dựng lại vở chèo Hồ Xuân Hương năm 1987 theo kịch bản của Nhà hát Chèo Việt Nam. Tuy nhiên, khi nghiên cứu tài liệu, tìm đọc các sử sách viết về nữ sĩ Hồ Xuân Hương, bà nhận thấy không thể dựng lại vở này dựa theo kịch bản cũ. Nữ đạo diễn cũng bày tỏ: "Tôi đã xem bản chèo Hồ Xuân Hương của Nhà hát Chèo Việt Nam dựng. Tôi rất thích bản chèo này nhưng bây giờ không thể dựng lại theo kiểu đó được. Tôi có trao đổi lại với bên chị Trần Thị Hoàng Mai – Giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao Hải Phòng, quyết định đặt hàng tác giả Nguyễn Đức Minh viết một kịch bản hoàn toàn mới. Theo NSND Trịnh Thúy Mùi, di sản thơ của bà Hồ Xuân Hương để lại cho đời rất đồ sộ nhưng không phải cái gì cũng đưa được vào vở diễn. Việc tìm ra những bài thơ phù hợp với tình huống và kết nối với nhau nhằm tái hiện rõ nét chân dung của Bà chúa thơ Nôm quả không dễ. Với 4 năm làm nghiên cứu sinh ở Trung Quốc, tác giả Nguyễn Đức Minh rất am hiểu về chữ Hán và chữ Nôm, tác giả đã khéo léo đưa các bài thơ độc đáo nhất của Hồ Xuân Hương vào vở diễn một cách hợp lý. Đặc biệt nghệ thuật chèo đòi hỏi phải sử dụng nhiều lối văn biền ngẫu và tác giả kịch bản lại am hiểu về lối văn này nên vở diễn mềm mại, linh hoạt.  

Sau 37 năm, sân khấu Chèo lại dựng vở về nữ sĩ Hồ Xuân Hương

Trong vở chèo Xuân Hương nữ sĩ, vai chính Hồ Xuân Hương được giao cho diễn viên Thùy Dương. Thùy Dương là gương mặt tài năng của Đoàn Chèo Hải Phòng từng đảm nhận vai O Hồng trong vở chèo Mưa đỏ do NSND Trịnh Thúy Mùi từng dàn dựng hồi tháng 7.2023. "Trong các vở trước đây, Thùy Dương thường đóng các vai chính trong chèo nhưng là dạng vai đào thương. Đào thương là thường khóc lóc sướt mướt khi buồn, khi đau khổ, khi muộn phiền. Nhưng khi đóng Hồ Xuân Hương thì không thể khóc lóc sướt mướt được. Hồ Xuân Hương buồn nhưng rất mạnh mẽ, bên ngoài lạnh lùng, bên trong ấm áp… Hồ Xuân Hương là người tinh tế, dí dỏm, sắc sảo nhưng rất nhạy cảm. Diễn làm sao ra được cái chất đó mới là khó"- NSND Trịnh Thúy Mùi chia sẻ.
Thuỳ Dương không chỉ thể hiện được tròn vai mà còn thoát được khỏi cái bóng quá lớn của hình tượng Hồ Xuân Hương trên sân khấu chèo trước đây, do NSND Vân Quyền  đã từng thể hiện. Hình tượng nữ sĩ Hồ Xuân Hương tươi mới, mang dấu ấn đầy khí phách của bà nhưng cũng tiệm cận rất gần với ngôn ngữ biểu hiện của thời đại mới. 

Giám đốc Sở Văn hoá và Thể thao Hải Phòng Trần Thị Hoàng Mai tặng hoa đạo diễn, NSND Trịnh Thuý Mùi cùng các nghệ sĩ sau đêm biểu diễn

Cuộc đời của nữ sĩ Hồ Xuân Hương rất nhiều đoạn trường, vinh nhục, thăng trầm… nhưng không thể mang hết lên sân khấu. NSND Trịnh Thuý Mùi và ê kíp sáng tạo của bà đã kết cấu vở diễn thành 5 cảnh ứng với 5 giai đoạn mang tính bước ngoặt trong cuộc đời của bà Hồ Xuân Hương. Với các cộng sự tài năng nổi tiếng của ngành chèo: Hoạ sĩ thiết kế mỹ thuật, NSND Đạt Tăng, NSND Minh Thu chuyển thể thành các làn điệu chèo... đã cùng đạo diễn tạo nên một phiên bản ấn tượng về nữ sĩ Hồ Xuân Hương trên sân khấu chèo Hải Phòng.  Ê kíp sáng tạo đã thực sự làm sang cho sân khấu chèo bằng một vở chèo thật sự nhuần nhuỵ nhưng lại nâng tầm với chất liệu văn học đậm đặc, làm sâu sắc thêm hình tượng của nữ sĩ Hồ Xuân Hương. 

LƯƠNG NHI