VHO - Triển khai thực hiện Dự án 6 về “Bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của các dân tộc thiểu số gắn với phát triển du lịch”, thuộc Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021-2025, một số địa phương thuộc 11 huyện miền núi của tỉnh Thanh Hóa đang nỗ lực khôi phục, bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống nghề dệt thổ cẩm gắn với phát triển du lịch cộng đồng.

Giữ gìn và phát triển nghề dệt thổ cẩm gắn với phát triển du lịch công đồng

Huyện miền núi Bá Thước, tỉnh Thanh Hóa là nơi sinh sống chủ yếu của đồng bào dân tộc thiểu số người Thái và người Mường, nơi đây vẫn còn gìn giữ nhiều nét đặc trưng bản sắc văn hóa của dân tộc, trong đó có nghề dệt thổ cẩm truyền thống của người Thái, người Mường. Để bảo tồn và phát triển nghề dệt thổ cẩm của dân tộc mình, một số hộ gia đình dân tộc Thái, Mường trên địa bàn huyện Bá Thước đã tìm tòi, sáng tạo nhiều sản phẩm phục vụ khách du lịch.

Nghề dệt thổ cẩm bắt đầu xuất hiện ở thôn Lặn Ngoài, xã Lũng Niêm, huyện Bá Thước từ thế kỷ XVIII (khoảng năm 1749), đến nay đã trải qua 275 năm hình thành và phát triển. Thôn Lặn Ngoài nằm trong vùng lõi của Khu Bảo tồn thiên nhiên Pù Luông, với thiên nhiên hùng vĩ, khí hậu mát mẻ trong lành, nơi đây không chỉ là điểm tham quan, khám phá thu hút đông du khách mà còn nổi tiếng với nghề dệt thổ cẩm vẫn được bà con giữ gìn và phát huy. Trước đây, nghề dệt thổ cẩm tại huyện Bá Thước chỉ phục vụ cuộc sống sinh hoạt của đồng bào dân tộc nơi đây, nay đã phát triển cùng với hoạt động du lịch cộng đồng tại khu du lịch Pù Luông. Tại xã Lũng Niêm có hơn 98% đồng bào dân tộc Thái sinh sống. 

Theo người dân trong thôn Lặn Ngoài, đa số người dân từ già đến trẻ trong thôn đều biết dệt thổ cẩm, bởi với người dân tộc Thái thì biết dệt thổ cẩm không chỉ là phong tục đẹp mà còn là một trong những tiêu chí để đánh giá sự khéo léo, chăm chỉ của người con gái. Để có được một sản phẩm thổ cẩm đẹp, phải trải qua một quá trình lao động sáng tạo và tích lũy kinh nghiệm lâu dài, chủ yếu là sản xuất thủ công. Đầu tiên là trồng, chăm sóc và thu hoạch bông. Quả bông được tách ra, rồi dùng dụng cụ bật cho những sợi bông tơi và nhuyễn, thành dạng thô. Bông bật xong được đưa vào dụng cụ cán để tạo sự liên kết giữa các sợi bông. Sau khi cán, bông được vò thành từng nắm nhỏ rồi dùng dụng cụ để kéo thành sợi dài. Sợi bông được kéo xong, tiếp tục được đưa vào xa kéo sợi để xe bông thành chỉ. Sau đó, sợi được cuộn thành những cuộn chỉ to. Để tấm vải có màu sắc, trước khi dệt, bà con vào rừng tìm một số loài cây để lấy lá, lấy vỏ, lấy rễ để làm màu đem về nấu cho đến khi nước có màu sắc rồi nhúng cuộn sợi vào nước khoảng 30 phút, sau đó đem phơi khô. Mỗi loại cây có một màu sắc, để có nhiều màu, dùng nhiều loại cây khác nhau hoặc pha chế để phối màu theo kinh nghiệm dân gian. Sợi được ngâm màu và phơi khô, đảm bảo độ săn, dai, bền và chắc sẽ được mắc vào khung cửi để dệt nên những tấm vải theo ý muốn của người dệt. Đến công đoạn dệt cũng đòi hỏi sự khéo léo của đôi tay, nhịp nhàng của đôi chân và tinh tế của đôi mắt để làm nên những sản phẩm có đường nét nhuần nhuyễn, màu sắc hài hòa, hoa văn tinh xảo, mang bản sắc dân tộc Thái ở huyện Bá Thước.

Chị Lò Thị Minh, người dân trong thôn Lặn Ngoài cho biết, nghề dệt thổ cẩm chủ yếu do thế hệ trước đây truyền lại, có những thời điểm tưởng như bị mai một do sự phát triển của cuộc sống hiện đại. Tuy nhiên mấy năm gần đây thông qua các lớp tập huấn, đào tạo nghề do ngành văn hóa và địa phương phối hợp tổ chức đã thu hút nhiều hội viên phụ nữ tham gia, trong đó có cả thế hệ trẻ cùng chung tay bảo tồn giá trị văn hóa của dân tộc mình. Qua đó, góp phần gìn giữ và quảng bá nét đẹp về các sản phẩm thổ cẩm truyền thống đến với du khách trong và ngoài nước. “Trước kia, nghề dệt thổ cẩm ở đây chỉ gói gọn trong các sản phẩm may mặc như: chăn, màn, khăn, gối, quần áo... thì giờ đây, cùng với việc phát triển du lịch cộng đồng trong thôn, để đáp ứng nhu cầu khách du lịch, chúng tôi đã sáng tạo thêm nhiều sản phẩm mới như: túi xách, giày, dép, thú nhồi bông và những vật lưu niệm nhỏ. Cũng nhờ nghề dệt truyền thống được giữ gìn và phát huy mà tôi và nhiều chị em trong thôn đã có thêm thu nhập, cải thiện cuộc sống”, chị Lò Thị Minh chia sẻ.

Theo lãnh đao xã Lũng Niêm, huyện Bá Thước cho biết, thôn Lặn Ngoài có 138 hộ. Trong đó, có 83 hộ (chiếm 60%) làm nghề dệt thổ cẩm truyền thống, tạo việc làm cho 215 lao động, trong đó có 88 lao động là hội viên phụ nữ trực tiếp tham gia dệt thổ cẩm, 90 lao động tham gia gián tiếp. Thu nhập từ dệt thổ cẩm trung bình mỗi tháng khoảng 3 triệu đồng/người. Toàn thôn Lặn Ngoài có 71 khung cửi dệt thổ cẩm và 13 điểm trưng bày sản phẩm.

“Các loại sản phẩm của nghề dệt thổ cẩm chủ yếu như: Vải thổ cẩm, khăn, mũ, quần áo, gối, túi thổ cẩm, khăn trải bàn, đệm ghế… Giá bán bình quân của sản phẩm trên thị trường: giá bán của các sản phẩm dao động trong khoảng từ 50 nghìn đồng đến 1 triệu đồng trên 1 sản phẩm. Hiện nay, thị trường tiêu thụ chính của sản phẩm của làng nghề chủ yếu phục vụ cho khách du lịch đến địa phương thăm các khu du lịch sinh thái, khu du lịch cộng đồng như: Pù Luông, Bản Đôn, Bản Hiêu, Son Bá Mười và các khu du lịch trên địa bàn tỉnh Thanh Hóa. Chỉ tính từ đầu năm 2024 đến nay, đã có khoảng trên 600 lượt khách du lịch nước ngoài đến với thôn Lặn Ngoài để tham quan du lịch và mua các sản phẩm dệt thổ cẩm của làng nghề. Khách du lịch nước ngoài rất thích và mua nhiều sản phẩm dệt thổ cẩm truyền thống của làng nghề làm quà lưu niệm. Nhờ có nghề dệt thổ cẩm truyền thống, đời sống của đồng bào dân tộc nơi đây đã khá hơn rất nhiều, lượng khách du lịch đến với làng nghề ngày một đông”, lãnh đạo xã Lũng Niêm thông tin.

Cùng với sự phát triển của hoạt động du lịch cộng đồng tại khu du lịch Pù Luông, các mặt hàng dệt thổ cẩm tại các thôn, bản ở Bá Thước từ chỗ chỉ phục vụ cuộc sống sinh hoạt của đồng bào dân tộc nay đã và đang phát triển mạnh, dần trở thành sản phẩm thương mại gắn với phát triển du lịch cộng đồng. Từ đó, nghề dệt thổ cẩm truyền thống của huyện Bá Thước đã được khôi phục và phát triển mạnh mẽ với trên 120 hộ và gần 300 người trực tiếp tham gia làm nghề.

Trong những năm qua, Sở VHTTDL Thanh Hóa đã phối hợp với huyện Bá Thước tổ chức nhiều lớp tập huấn về phương pháp bảo tồn, phát huy giá trị phi vật thể liên quan đến nghề thủ công truyền thống, nghệ thuật thêu hoa văn trên trang phục truyền thống dân tộc phục vụ phát triển du lịch cho hàng trăm học viên là phụ nữ dân tộc thiểu số ở các xã Ban Công, Thành Lâm, Thành Sơn, Cổ Lũng, Lũng Niêm, Lũng Cao... Thời gian tới, ngoài xúc tiến thành lập làng nghề truyền thống, huyện Bá Thước cũng đang xây dựng hồ sơ đề xuất công nhận thổ cẩm là sản phẩm OCOP cấp tỉnh, qua đó, phát huy hiệu quả trong việc bảo tồn các giá trị văn hóa dân tộc huyện Bá Thước nói chung, dân tộc Thái, Mường nói riêng gắn với phát triển du lịch cộng đồng góp phần cải thiện đời sống kinh tế cho người dân.

NGUYỄN LINH