Đẩy lùi biến tướng, quảng bá nét đẹp di sản Tín ngưỡng Thờ Mẫu

VHO - Trong khuôn khổ Hội nghị - Hội thảo - Thực hành di sản Kỷ niệm 20 năm Công ước Bảo vệ Di sản Văn hóa Phi vật thể của UNESCO (2003- 2023), đánh giá hiệu quả thực hiện công ước đối với Thực hành Tín ngưỡng Thờ Mẫu Tam phủ của người Việt vừa diễn ra tại tỉnh Nam Định, trong chiều ngày 29 và cả ngày 30.11, các đại biểu đã tham dự phần thực hành di sản Tín ngưỡng Thờ Mẫu Tam phủ của người Việt tại các địa điểm: Phủ Tiên Hương, Phủ Vân Cát, Phủ Nấp, Phủ Bóng, thuộc địa bàn hai huyện Ý Yên và Vụ Bản.

Phủ Tiên Hương, một trong 4 địa chỉ diễn ra hoạt động Thực hành Di sản Tín ngưỡng Thờ Mẫu Tam phủ của người Việt trong khuôn khổ Hội nghị

Với những giá hầu giữ đúng lề lối, giá trị truyền thống, theo đúng tinh thần di sản mà UNESCO đã ghi danh, các nghệ nhân tham gia thực hành di sản tại các địa điểm đền, phủ trong khuôn khổ Hội nghị- Hội thảo cũng đã chia sẻ những quan điểm, góc nhìn nhằm gìn giữ chuẩn mực, bản sắc, đẩy lùi biến tướng trong thực hành Tín ngưỡng Thờ mẫu Tam phủ của người Việt, những mặt trái hiện đang xuất hiện ở nhiều nơi, dưới nhiều hình thức.
Vai trò quan trọng của các nghệ nhân, người thực hành trong giữ gìn di sản
NNƯT Đặng Ngọc Anh, Phó Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu và Bảo tồn văn hóa tín ngưỡng Việt Nam; Thủ nhang đền Đông A Linh Từ (Phúc Thọ, Hà Nội)  cho biết, việc các nghệ nhân tham gia thực hành di sản trong khuôn khổ các hoạt động của Hội nghị- Hội thảo có ý nghĩa thiết thực nhằm khẳng định vai trò, đóng góp của cộng đồng, các nghệ nhân, người thực hành di sản trong việc gìn giữ giá trị truyền thống, chuẩn mực của di sản, đặc biệt trong bối cảnh hiện nay, khi đang xuất hiện ngày càng nhiều những biến tướng của Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu, nhiều người bắc ghế hầu thánh mà không biết hầu ai.
Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam/Tứ phủ hình thành từ lâu và được hoàn thiện dần thành hệ thống. Đây là tín ngưỡng nội sinh, bản địa với nội dung và hình thức vô cùng độc đáo mang đậm chất dân dã, ít nhiều hòa quyện với chất cung đình thông qua nội dung của các bài hát Chầu văn kết hợp ngũ âm của âm nhạc cổ điển; cùng những lối hát vừa dân gian vừa bác học. Đặc biệt, việc thực hành tín ngưỡng này là những vấn hầu Thánh mà chúng ta thường gọi là hầu đồng.
Theo NNƯT Đặng Ngọc Anh, nghi lễ hầu đồng là đỉnh cao của giá trị nghệ thuật, của văn hóa tâm linh kết hợp hài hòa giữa “hiển” và “mật”, thể hiện qua y phục, vũ đạo, đạo cụ. 
Về y phục màu sắc sặc sỡ, chất liệu là gấm vóc thêu thùa cùng đồ phụ kiện tỉ mỉ, tinh xảo. Về vũ đạo thì tư thế, động tác khi hùng dũng, mạnh mẽ; lúc lại khoan thai, đủng đỉnh; có cả sự nhí nhảnh, ngây thơ… Thoáng nhìn tưởng là đơn giản nhưng phân tích ra vô cùng sâu sắc, tạo nên một sự hài hòa giữa cõi hư và cõi thực.

NNƯT Đặng Ngọc Anh, Phó Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu và Bảo tồn văn hóa tín ngưỡng Việt Nam   thực hành di sản Tín ngưỡng thờ Mẫu tại phủ Tiên Hương

Với những giá trị đặc biệt, ngày 1.12.2016, tổ chức UNESCO đã  ghi danh Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt vào danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.

Với 43 năm gắn với di sản Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt, NNƯT Đặng Ngọc Anh cho rằng, bên cạnh những nỗ lực gìn giữ, phát huy giá trị của di sản trong đời sống cộng đồng, tôn vinh giá trị nhân văn, hướng đến Chân- Thiện- Mỹ thì thực tế còn nhiều biến tướng, lệch chuẩn, trục lợi từ di sản  khiến những nghệ nhân tâm huyết với di sản vô cùng trăn trở.
NNƯT Đặng Ngọc Anh thẳng thắn, bản thân ông cảm thấy bức xúc khi phải chứng kiến những biểu hiện lệch lạc này. Thậm chí, có những thanh đồng hầu giá đồng mà “không biết họ đang bắc ghế hầu ai”. Một số thanh đồng mặc trang phục hở hang và múa theo điệu nhạc rock, rap, “phán” những lời lẽ có nội dung rất phản cảm…
"Tôi mong rằng các thanh đồng hãy gìn giữ nét đẹp của hầu đồng, đừng vì những mục đích nào đó mà khiến cho việc thực hành di sản trở nên lệch lạc, biến tướng, mê tín dị đoan…, dần dần mai một và mất đi giá trị truyền thống ", NNƯT Ngọc Anh bày tỏ.
Tâm niệm điều đó, NNƯT Đặng Ngọc Anh cho biết, bản thân ông luôn giữ gìn nét đẹp và chuẩn mực trong mỗi giá hầu đồng, phép tắc lễ nghi, an ninh trật tự khi người dân tham dự… Mới đây, NNƯT Đặng Ngọc Anh đã vinh dự được nhận bằng Tiến sĩ danh dự từ trường ĐH Mỹ với nhiều đóng góp trong lĩnh vực gìn giữ, bảo tồn di sản phi vật thể. Ông cho biết, điều này thể hiện giá trị ngày càng lớn của tín ngưỡng thờ Mẫu, cũng là nguồn động viên to lớn với những người đang hàng ngày gắn bó với di sản văn hóa phi vật thể.
“Mỗi giá đồng là một câu chuyện về một vị anh hùng, lúc sinh thời là người có đức độ, tài giỏi, có công với dân với nước, do đó được hầu cái bóng của các vị là niềm vinh dự, tự hào đối với nghệ nhân. Thông qua việc hầu Thánh, còn truyền bá cho người dân biết về lịch sử, gốc tích của họ để hiểu sâu sắc về ý nghĩa của từng giá đồng. Tôi mong muốn giúp thế hệ trẻ nhớ về cội nguồn và công lao của cha ông, giới thiệu về đất nước, con người Việt Nam tới bạn bè thế giới”, NNƯT Ngọc Anh chia sẻ.
Quảng bá nét đẹp của Tín ngưỡng Thờ Mẫu 
NNƯT Trần Thị Huệ, thủ nhang Phủ Tiên Hương (xã Kim Thái, huyện Vụ Bản, tỉnh Nam Định) cho biết, trải qua nhiều chục năm gắn với Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt, chứng kiến nhiều giai đoạn thăng trầm của hình thức nghệ thuật dân gian này, bản thân bà luôn tâm niệm phải gìn giữ những giá trị truyền thống của di sản, đặc biệt là những lối cổ trong nghi thức hầu đồng, qua đó quảng bá nét đẹp, giá trị của di sản văn hóa này ra thế giới.

NNƯT Trần Thị Huệ, thủ nhang Phủ Tiên Hương (xã Kim Thái, huyện Vụ Bản, tỉnh Nam Định) thực hành di sản

Theo NNƯT Trần Thị Huệ, trang phục trong nghi lễ hầu đồng, màu đỏ thể hiện các giá trên thượng thiên, màu xanh là các giá trên thượng ngàn, màu trắng thể hiện bên dưới (thoải phủ), màu vàng là quan đệ tứ hoặc các giá chầu 10, màu tím màu lam quan trấn tuần hoặc giá chầu lục và chầu bé hay mặc màu đen... Tuy nhiên, hiện nay trang phục cũng như các lề lối trong thực hành di sản do chịu tác động của nhiều yếu tố nên thay đổi nhiều. Nếu như trước đây vào cửa đền, cửa phủ chỉ nhìn trang phục là biết hầu giá gì thì giờ phải lắng nghe văn hát theo lối gì mới biết được. 
Điều làm nghệ nhân Trần Thị Huệ trăn trở là những biến tướng trong thực hành hầu đồng vẫn tồn tại, gây hiểu lầm đây là hình thức “mê tín dị đoan”. Đơn cử, có nhiều tân đồng hầu giá ông Bảy đánh xóc đĩa khiến mọi người hiểu lầm ông Bảy là cờ bạc, xin về cờ bạc. Đáng buồn là những biến tướng đó lại được lan truyền rất nhanh. 
Nghệ nhân Trần Thị Huệ mong mỏi Nhà nước thành lập Trung tâm tín ngưỡng thờ Mẫu ở các tỉnh, thành và các chuyên gia thống nhất một quy chuẩn xứng tầm để tôn vinh giá trị tín ngưỡng. Những thanh đồng, đồng cựu có uy tín không chỉ giúp công chúng, đồng tân nhìn nhận đúng đắn về tín ngưỡng thờ Mẫu để không rơi vào vòng mê tín dị đoan.
Đồng quan điểm, ông Hoàng Minh Quân, Phó Trưởng Ban Phát triển văn hóa Tín ngưỡng và Tôn giáo (Viện Phát triển văn hóa dân tộc) mong rằng, Việt Nam đã có những thành tựu không nhỏ trong việc thực hiện Công ước 2003, đối với Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt thì càng cần phát huy hơn nữa. 

Ông Hoàng Minh Quân, Phó Trưởng Ban Phát triển văn hóa Tín ngưỡng và Tôn giáo (Viện Phát triển văn hóa dân tộc)

Tha thiết có những giải pháp thiết thực chấn chỉnh biến tướng, lệch lạc, ông Hoàng Minh Quân đề xuất có cơ chế đặc thù, các giáo sư, tiến sĩ, nhà khoa học, nhà nghiên cứu và những người thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ đúng lề lối cùng ngồi lại, thống nhất một cách thức đúng chuẩn theo Luật Tôn giáo, Tín ngưỡng. Từ đó, hướng dẫn các đệ tử đi vào đường lối bài bản, chuẩn mực, không nhầm lẫn giữa thực hành tín ngưỡng với mê tín dị đoan.
Công ước về Bảo vệ Di sản văn hóa phi vật thể  được UNESCO thông qua năm 2003 (Công ước 2003). Ngày 5.9.2005, Việt Nam chính thức tham gia và trở thành một trong 30 quốc gia đầu tiên gia nhập Công ước quốc tế quan trọng này. Công ước 2003 quy định các nội dung như: Xác định các biểu hiện văn hóa là di sản văn hóa phi vật thể; phân loại di sản văn hóa phi vật thể; vai trò, sự tham gia của cộng đồng chủ thể và các quốc gia vào hoạt động bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể; kiểm kê di sản văn hóa phi vật thể; các danh sách và việc ghi danh di sản văn hóa vào các danh sách, các báo cáo, bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể ở cấp quốc gia và quốc tế…
Từ năm 2005, khi bắt đầu tham gia Công ước 2003, Việt Nam luôn là thành viên tích cực và có trách nhiệm trong việc thực hiện và thúc đẩy sự phát triển của Công ước tại Việt Nam.

HÀ PHƯƠNG; ảnh: VIỆT THẮNG - LÊ THÚY