Giữ nhịp khua luống nơi bản Thái Tam Thanh

VHO - Giữa nhịp sống hiện đại, đồng bào Thái ở xã Tam Thanh (Thanh Hóa) vẫn bền bỉ giữ lửa loại hình diễn xướng dân gian khua luống, “bản hòa tấu” mộc mạc, đậm tình người, kết nối bao thế hệ trong niềm vui lao động và đời sống cộng đồng.

Âm thanh của núi rừng và nhịp sống cộng đồng

Theo các cụ cao niên ở bản Thái xã Tam Thanh, khua luống (hay còn gọi là quánh lóng) là một loại hình diễn xướng dân gian đặc trưng của người Thái Thanh Hóa, gắn liền với công việc giã gạo, công việc thường nhật của những người phụ nữ nơi đây.

Khi sương sớm còn bảng lảng trên mái nhà sàn, tiếng chày gõ vào luống gạo đã vang vọng khắp bản, vừa là nhịp khởi đầu ngày mới, vừa là “tiếng hát lao động” đầy hứng khởi.

Những nhịp chày khi khoan thai, khi dồn dập, có lúc lại phá cách, khua vào nhau tạo nên âm thanh rộn ràng, ngân vang giữa núi rừng. Cứ thế, theo thời gian, khua luống không chỉ là công việc giã gạo đơn thuần mà trở thành một loại hình nghệ thuật dân gian, nơi con người gửi gắm tình cảm, ước vọng và tinh thần cộng đồng.

Trong đời sống văn hóa của người Thái Tam Thanh, khua luống được diễn xướng vào những dịp vui xuân, mừng Tết, đón khách quý hay trong các sự kiện trọng đại của bản làng.

Đôi khi, âm vang khua luống còn hòa cùng tiếng cồng, tiếng chiêng trong các lễ hội mừng cơm mới, đám cưới, thậm chí cả tang lễ, nơi mọi cung bậc cảm xúc của con người đều được gửi gắm qua nhịp gỗ, tiếng vang trầm bổng.

Một buổi khua luống thường có 6 đến 8 người phụ nữ tham gia. Họ dùng gậy gỗ dài khoảng 1,5 mét gõ vào thân cây gỗ rỗng đã được đục công phu, kết hợp cùng trống, chiêng để tạo nên một bản hòa âm đặc sắc.

Trong đó, một người làm cái giữ nhịp, những người còn lại phối hợp theo từng phách, tạo ra tiết tấu rộn ràng, chắc gọn nhưng vẫn mộc mạc, giản dị.

Tiếng khua luống vang lên hòa quyện cùng tiếng chiêng, tượng trưng cho bốn mùa xuân, hạ, thu, đông – và nhịp trống – tượng trưng cho sông nước, sinh sôi.

Tất cả hòa thành bản hợp xướng sôi động, khiến người nghe như thấy cả nhịp sống lao động, hơi thở của núi rừng và niềm vui đoàn kết trong cộng đồng người Thái nơi biên giới.

Ông Cao Bằng Nghĩa, Hội viên Hội Văn học nghệ thuật các dân tộc thiểu số Việt Nam, chia sẻ: “Cho đến bây giờ chúng ta rất ngưỡng mộ khả năng diễn xuất của các bà, các chị trong trò diễn xướng khua luống. Các điệu khua luống của dân tộc Thái không có tiết tấu hay giai điệu luyến láy như các nhạc cụ của dân tộc khác, nhưng các giai điệu của khua luống như một thứ keo kết dính giữa tình cảm con người với con người.

Khi mình đang ngồi ở một nơi nào đó trên nhà hay đang làm việc ở trên nương, nhưng khi nghe tiếng khua luống ở đâu đó, bà con thấy lòng thổn thức, họ mong mau chóng xong công việc để trở về tham gia chương trình khua luống.

Và giai điệu khua luống mang tính liên kết giữa con người với con người, họ cầu mong tiếng khua luống vang mãi trong tâm khảm của họ, mong cho mọi người luôn mạnh khỏe hơn, vui vẻ hơn và có một cuộc sống ấm no hơn.”

Gìn giữ “báu vật” văn hóa dân tộc

Khua luống của đồng bào Thái xã Tam Thanh có nhiều làn điệu khác nhau, mang tên gọi và ý nghĩa riêng: luống đón khách, luống mừng được mùa, luống đập lúa đêm trăng, luống bắt cá, hái lượm, săn chim...

Mỗi điệu khua luống là một câu chuyện kể bằng âm thanh, vừa phản ánh đời sống lao động, vừa gửi gắm niềm vui, nỗi buồn, khát vọng và tình yêu cuộc sống của người dân bản.

Dù không có giai điệu trầm bổng, luyến láy như các nhạc cụ hiện đại, nhưng âm thanh mộc mạc ấy lại như dòng chảy kết nối, gắn bó con người trong niềm vui chung, hun đúc tinh thần đoàn kết và yêu thương.

Với người Thái Tam Thanh, khua luống là “chất keo” cố kết cộng đồng, là tiếng nói của tâm hồn và niềm tự hào bản mường.

Bà Hà Thị Thưng, người con bản Phe, chia sẻ: “Ngay từ nhỏ, tôi đã say mê tiếng khua luống của bà, của mẹ. Hơn 10 tuổi, tôi đã biểu diễn thành thạo. Giờ đây, tôi dành thời gian nông nhàn để hướng dẫn các chị em trong bản tập luyện, để âm thanh ấy không bị mai một theo năm tháng.”

Nhờ tâm huyết của những người như bà Thưng, ngày càng nhiều phụ nữ trẻ ở Tam Thanh biết cách diễn xướng khua luống, tham gia các chương trình văn nghệ, lễ hội của huyện, của tỉnh.

Những buổi tập luyện không chỉ là dịp rèn kỹ năng mà còn là khoảng thời gian quý giá để các thế hệ phụ nữ trò chuyện, chia sẻ, gắn kết với nhau.

Lãnh đạo UBND xã Tam Thanh cho biết, dù là xã biên giới còn nhiều khó khăn, đồng bào Thái vẫn luôn ý thức sâu sắc việc gìn giữ và phát huy giá trị văn hóa truyền thống, trong đó có nghệ thuật diễn xướng khua luống.

Mỗi dịp lễ, Tết, âm thanh khua luống lại vang khắp bản, mang theo niềm vui sum vầy, tạo nên không khí rộn rã, phấn khởi.

“Để bảo tồn nghệ thuật diễn xướng khua luống, chúng tôi đã chỉ đạo các xã, thị trấn đẩy mạnh tuyên truyền, động viên nghệ nhân truyền dạy cho thế hệ trẻ. Sắp tới, huyện sẽ đưa khua luống vào các chương trình giao lưu văn nghệ, hoạt động ngoại khóa trong trường học, coi đó là cách nuôi dưỡng tình yêu văn hóa truyền thống cho lớp trẻ.” lãnh đạo UBND xã Tam Thanh nhấn mạnh.