Bước tiến nhân văn trong cải cách tư pháp hình sự

VHO - Tại Kỳ họp thứ 9, Quốc hội khoá XV, dự thảo Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Bộ luật Hình sự đang nhận được sự quan tâm đặc biệt từ dư luận, giới chuyên gia và cộng đồng pháp lý. Một trong những điểm đáng chú ý nhất là đề xuất của Chính phủ về việc loại bỏ hình phạt tử hình đối với 8 tội danh.

Đây là bước đi thể hiện tư duy cải cách thận trọng, nhân văn và phù hợp với xu thế phát triển của pháp luật hình sự tiến bộ trên thế giới, đồng thời vẫn bảo đảm yêu cầu đấu tranh phòng, chống tội phạm trong tình hình mới.

 Sáu cơ sở xác đáng cho việc bỏ tử hình ở 8 tội danh

Việc thu hẹp phạm vi áp dụng hình phạt tử hình không phải là điều mới trong quá trình hoàn thiện hệ thống pháp luật hình sự Việt Nam. Từ Bộ luật Hình sự năm 1985 với 44 tội danh có thể bị tuyên tử hình, con số này đã liên tục được cắt giảm qua các lần sửa đổi: 29 tội vào năm 1999, 22 tội vào năm 2009 và chỉ còn 18 tội tại Bộ luật Hình sự năm 2015.

Đến nay, với đề xuất loại bỏ thêm 8 tội danh, bao gồm cả các tội nghiêm trọng như “tham ô tài sản”, “nhận hối lộ”, “gián điệp” hay “phá hoại hòa bình”, hệ thống hình phạt đã có bước tiến dài trong tư duy lập pháp hiện đại, đặt con người làm trung tâm của cải cách.

Bước đi này là sự tiếp nối và cụ thể hóa chủ trương nhất quán của Đảng và Nhà nước về việc “giảm hình phạt tử hình theo lộ trình”, hướng đến một nền tư pháp khoan dung, lấy giáo dục, cải tạo làm trọng tâm, phù hợp với sự phát triển của một Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa.

Chính phủ đã xây dựng đề xuất này trên nền tảng phân tích khoa học và thực tiễn kỹ lưỡng. Trước hết, căn cứ vào tính chất, mức độ nguy hiểm của hành vi phạm tội và khả năng khắc phục hậu quả, các cơ quan chức năng xác định nhiều tội danh có thể xử lý nghiêm minh mà không cần tới mức hình phạt cao nhất là tử hình.

Thứ hai, thực tiễn thi hành pháp luật cho thấy, nhiều tội danh trong danh sách đề xuất dù có quy định mức tử hình nhưng trong nhiều năm qua, hình phạt này không được áp dụng. Điều đó chứng tỏ rằng xã hội, cơ quan xét xử và dư luận đã có sự dịch chuyển nhận thức về tính cần thiết của tử hình trong các trường hợp cụ thể.

Thứ ba, xu hướng quốc tế hiện nay là thu hẹp hoặc xoá bỏ hình phạt tử hình. Trong số 193 quốc gia thành viên của Liên Hợp Quốc, hiện chỉ còn hơn 50 quốc gia còn giữ hình phạt tử hình trong hệ thống pháp luật và số quốc gia áp dụng thực tế hình phạt này còn thấp hơn. Việc Việt Nam điều chỉnh pháp luật theo hướng tương thích với cộng đồng quốc tế là điều cần thiết, đặc biệt trong bối cảnh hội nhập sâu rộng hiện nay.

Thứ tư, với tư cách là thành viên của nhiều điều ước quốc tế về quyền con người, đặc biệt là Công ước quốc tế về các quyền dân sự và chính trị, Việt Nam có nghĩa vụ đảm bảo việc áp dụng hình phạt tử hình đúng với tinh thần hạn chế tối đa – chỉ áp dụng với “những tội ác nghiêm trọng nhất”.

Thứ năm, khi Việt Nam không ngừng mở rộng quan hệ hợp tác quốc tế, việc điều chỉnh pháp luật theo hướng tiệm cận các chuẩn mực phổ biến của thế giới sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho hợp tác quốc tế về tư pháp, dẫn độ, hỗ trợ tư pháp hình sự…

Thứ sáu, sự trưởng thành về năng lực và trách nhiệm của các cơ quan quản lý, điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án giúp hệ thống tư pháp đủ sức xử lý nghiêm minh, hiệu quả các vụ án trọng điểm mà không cần lệ thuộc vào hình phạt tử hình như biện pháp duy nhất.

Giảm tử hình nhưng không giảm tính nghiêm minh

 Một trong những điểm được dư luận đặc biệt chú ý là đề xuất bỏ hình phạt tử hình đối với tội tham ô tài sản và nhận hối lộ – hai tội danh gắn liền với các vụ án tham nhũng nghiêm trọng. Tuy nhiên, điều này không đồng nghĩa với sự “nhẹ tay” với tội phạm.

Ngược lại, nhằm đảm bảo tính răn đe và hiệu quả trong công tác thu hồi tài sản tham nhũng, dự thảo đã quy định chặt chẽ cơ chế xét giảm án đối với người bị kết án tù chung thân. Theo đó, người phạm tội chỉ được xét giảm thời hạn chấp hành hình phạt khi đã chủ động nộp lại ít nhất 3/4 tài sản chiếm đoạt, và có thái độ hợp tác tích cực với cơ quan chức năng. Cơ chế này được kỳ vọng sẽ tạo động lực cho việc khai báo thành khẩn, thu hồi tài sản tham nhũng – mục tiêu mà lâu nay vẫn là thách thức trong thực tiễn.

Lịch sử nhân loại đã từng chứng kiến nhiều hình thức thi hành án tử hình mang tính trả thù, man rợ như tứ mã phanh thây, ném vào vạc dầu, xử giảo, chém đầu công khai… Tuy nhiên, xu hướng hiện đại đã chuyển dần sang hình thức thi hành án nhân đạo hơn, với mục tiêu giảm đau đớn thể xác, bảo vệ nhân phẩm tối thiểu cho người bị kết án. Việt Nam hiện nay cũng đã chuyển từ xử bắn sang tiêm thuốc độc – một hình thức được coi là nhân đạo nhất hiện nay.

Trong bối cảnh đó, việc thu hẹp dần các tội danh có mức hình phạt tử hình vừa góp phần thực hiện nhân đạo hóa hình phạt, vừa nâng tầm vị thế pháp lý của Việt Nam trên trường quốc tế.

Việc đề xuất bỏ hình phạt tử hình đối với 8 tội danh không phải là một quyết định đơn giản hay dễ dàng, càng không phải là sự thoả hiệp với cái ác. Đó là lựa chọn bản lĩnh và nhân văn, thể hiện tinh thần cải cách mạnh mẽ nhưng có trách nhiệm, khoa học và dựa trên thực tiễn.

Trong thời đại mà tiến bộ pháp luật phải đi cùng với nhân quyền, sự thận trọng, minh bạch và nhất quán của Việt Nam trong từng bước điều chỉnh chính sách hình sự cho thấy nỗ lực không ngừng nhằm xây dựng một nền tư pháp hiện đại, nhân văn và hội nhập.

Đây không chỉ là một bước đi về mặt luật pháp, mà còn là lời khẳng định về tầm nhìn chiến lược: lấy con người làm trung tâm trong cải cách, hướng tới một xã hội công bằng, dân chủ và văn minh.