Hành trình tìm về nguồn cội của hậu duệ vua Hàm Nghi
VHO - Mỗi lần trở về Việt Nam, thăm Cố đô Huế, TS Amandine Dabat đều có những cảm xúc như đang trở về nguồn cội. Đặc biệt, trong những chuyến đi ấy, cô đã mang theo kỷ vật của vua Hàm Nghi để trao tặng lại cho các cơ quan, đơn vị văn hóa tại Việt Nam, với mong muốn lan tỏa giá trị văn hóa của cha ông đến công chúng.
Trong chuyến đi cuối năm 2024, lần đầu tiên TS Amandine Dabat đưa cả gia đình nhỏ của mình cùng trở về Việt Nam, thăm lại những điểm di tích và không gian văn hóa liên quan đến vua Hàm Nghi.
Amandine Dabat, 38 tuổi, quốc tịch Pháp, là hậu duệ đời thứ 5 của vua Hàm Nghi. Bà nội của cô là Anne Dabat - con gái của công chúa Như Lý, cháu ngoại của vua Hàm Nghi.

Cơ duyên nghiên cứu về vua Hàm Nghi
Năm 2011, Amandine Dabat dự định nghiên cứu tiến sĩ với đề tài về Khảo cổ học Hy Lạp, nhưng cơ duyên trong một cuộc trò chuyện với mẹ thì cô đã bắt đầu tìm hiểu về cuộc đời của vua Hàm Nghi. Dần dà, những thông tin hay và quý báu về vị vua của Việt Nam xưa đã thu hút sự quan tâm của cô và Amandine Dabat quyết định chọn nghiên cứu về cuộc đời và nghệ thuật của ngài.
“Năm đầu tiên khi tôi theo học về Khảo cổ Hy Lạp, tình cờ bà nội đã kể cho tôi về những bức thư ở trong dòng tộc còn lưu giữ lại về vua Hàm Nghi. Tôi nhận ra rằng, dòng dõi của mình có một vị vua từ Việt Nam, và ông không chỉ là vua mà còn là người nghệ sĩ. Tôi cảm thấy rất thú vị và thích hợp để theo đuổi nghiên cứu về cuộc đời và nghệ thuật của vua Hàm Nghi, lĩnh vực nghiên cứu lịch sử mỹ thuật mà tôi theo học, TS Amandine Dabat kể lại.
Dù vậy, khi cô đặt câu hỏi với những thành viên trong gia đình về thông tin của tổ tiên thì nhiều người vẫn không nắm rõ về vua Hàm Nghi. Những tư liệu của gia đình còn lưu giữ cũng rất ít. Quá trình nghiên cứu, Amandine Dabat đã tìm được những thư từ của vua Hàm Nghi để lại từ nhiều nguồn khác nhau.
“Khi triển khai đề tài, tôi đã được giảng viên hướng dẫn của mình giới thiệu với một nhà sử học về Việt Nam. Sau đó, ông đã kết nối và tôi lặn lội từ Pháp về Việt Nam để nghiên cứu thêm. Tôi đã có “nhân duyên” với TS Vũ Minh Hương (tên thật là Vũ Thị Minh Hương, Cục trưởng Cục Văn thư và Lưu trữ nhà nước, Bộ Nội vụ; hiện là Ủy viên Ủy ban tư vấn quốc tế của Chương trình Ký ức thế giới UNESCO nhiệm kỳ 2024-2028 - N.V). TS Vũ Minh Hương đã giúp đỡ, hỗ trợ thêm cho nghiên cứu của tôi. Trong những năm từ 2011 đến 2015, tôi đến Việt Nam nhiều lần để thực hiện các công việc cho luận án tiến sĩ. Những lần trở lại sau đó, không chỉ dừng lại ở việc nghiên cứu về vua Hàm Nghi, tôi còn muốn tìm về những địa chỉ di tích, những nơi đã gắn bó cuộc đời ông và tổ tiên. Đặc biệt là tại Huế - nơi đang còn lưu giữ nhiều di sản quý báu về triều đại vua Hàm Nghi”, TS Amandine Dabat chia sẻ.
Sau khi đề tài nghiên cứu về “Hoàng đế Hàm Nghi, cuộc đời và sự nghiệp” được cô bảo vệ thành công luận án tiến sĩ tại Đại học Paris-Sorbonne (Pháp) vào năm 2015, các đơn vị cũng đã phối hợp với TS Amandine Dabat để ra mắt sách Hàm Nghi - Hoàng đế lưu vong, nghệ sĩ ở Alger. Mới đây, tháng 10.2024, cuốn sách này đã được các cơ quan, nhà xuất bản tại Việt Nam dịch bản tiếng Việt và phát hành. Nhiều tư liệu quý của vị vua yêu nước Việt Nam đã được hậu duệ đời thứ 5 chia sẻ và nhận được sự quan tâm của đông đảo công chúng, giới nghiên cứu.

Theo TS Amandine Dabat, khi thực hiện nghiên cứu này, cô đã dựa vào 2 bộ sưu tập quan trọng. Một bộ sưu tập tư nhân do hậu duệ của vua Hàm Nghi lưu giữ, gồm 2.500 tài liệu, chủ yếu là thư từ, bao gồm cả thư ông nhận và các bản thảo thư ông viết trong thời gian lưu đày. Những tài liệu này cho thấy rõ quan điểm của vị vua Việt Nam về chính quyền Pháp, về chính trị cũng như các mối quan hệ xã hội và nghệ thuật của ông. Cùng với đó là bộ sưu tập từ tài liệu của chính quyền Algérie được lưu trữ tại Trung tâm Lưu trữ quốc gia hải ngoại ở Aix-en-Provence. Bộ tài liệu này chứa đựng những văn bản hành chính và các kế hoạch chính trị của Pháp liên quan đến vua Hàm Nghi, những kỳ vọng và tác động của chính quyền Pháp đến một “tù nhân” chính trị. Đặc biệt, các tác phẩm nghệ thuật của Hàm Nghi, từ những bức tranh sơn dầu đến các tác phẩm điêu khắc. Qua phân tích phong cách, giúp bổ sung và làm sáng tỏ thêm những tài liệu lưu trữ. Những tác phẩm này phản ánh diện mạo, là cách mà ông muốn thể hiện bản thân và quan niệm về thế giới, trong khi ông bị chính quyền Pháp coi là một mối đe dọa nguy hiểm.
Quá trình nghiên cứu, TS Amandine nhận định rằng, đến thời điểm hiện tại có khoảng 120 tác phẩm hội họa của vua Hàm Nghi, nhưng số lượng đó có thể còn nhiều hơn, bởi vì khi mất, ông đã để lại cho những người trong dòng tộc ở Pháp. Nhưng có thể hậu duệ các đời sau không biết đó là tác phẩm của vua Hàm Nghi rất nhiều tác phẩm đang còn thất lạc, lưu lạc trong các gia đình.
TS Amandine Dabat kể rằng, khi cô nghiên cứu về đề tài này, các nhà sử học Pháp về Việt Nam rất bất ngờ. Họ cũng không biết vua Hàm Nghi có để lại những tác phẩm đó và những tài liệu còn lưu giữ đó. Luận án tiến sĩ này mở ra hành trình, con đường mới tìm hiểu về cuộc đời và nghệ thuật của vua Hàm Nghi.
Sau khi hoàn thành luận án, cô vẫn tiếp tục nhiều nghiên cứu liên quan đến vua Hàm Nghi. Năm 2022 và năm 2024, TS Amandine đã phối hợp với các đơn vị tổ chức những cuộc triển lãm tranh của vua Hàm Nghi tại Pháp và nhận được sự đón nhận, quan tâm của công chúng. “Những tác phẩm của ông đã truyền tải được nhiều nỗi niềm, mà qua đó, công chúng và các nhà nghiên cứu có thể biết thêm được một phần cuộc đời của vua Hàm Nghi; cảm động và chia sẻ một phần tinh thần của tác giả. Trước đó, rất nhiều người không biết chính quyền Pháp đã từng lưu đày một vị vua Việt Nam”, hậu duệ đời thứ 5 của vua Hàm Nghi tiết lộ.

Tìm về nguồn cội
TS Amandine Dabat chia sẻ rằng, cô đã có 3 lần trở về Cố đô Huế. Những dịp đó, cô dành để thăm viếng những di tích của triều Nguyễn và về vua Hàm Nghi. Mỗi lần trở về Huế đều có những cảm xúc như cô đang tìm về nguồn cội, nguồn gốc tổ tiên. “Chuyến đi mà tôi cảm thấy đặc biệt nhất là vào năm 2023, khi lần đầu tiên tôi đem những kỷ vật của vua Hàm Nghi trở về với quê hương của người. Đó cũng là hành trình hồi hương cổ vật liên quan đến ông và còn là sự “chuẩn bị” việc đưa di hài của ông trở về lại Cố đô Huế”, TS Amandine Dabat xúc động cho biết.
Mỗi lần trở về Huế, cô được mọi người gọi bằng cái tên thân thương - Nguyễn Hạnh Nhân. Chuyến trở về tháng 11.2024, cô đưa theo cả gia đình nhỏ của mình để cùng chia sẻ thêm niềm vui khi về Cố đô Huế. Cũng trong lần này, cô tiếp tục mang theo những kỷ vật quý của vua Hàm Nghi mà dòng tộc còn lưu giữ để trao tặng tại cho Cố đô Huế, gồm: Khay gỗ khảm xà cừ và Bộ sách chữ Hán với Ngự chế canh chức đồ (2 quyển), Đan đồ huyện chí (26 quyển), Tăng đính thi kinh thể chí diễn nghĩa (5 quyển). Ngoài ra, cô cũng tặng kỷ vật là chiếc tẩu thuốc cho huyện Cam Lộ, tỉnh Quảng Trị để trưng bày tại Khu di tích quốc gia thành Tân Sở - nơi gắn với sự kiện vua Hàm Nghi ban Chiếu Cần Vương. Các hiện vật này vốn thuộc vua Hàm Nghi, được đem theo từ Việt Nam và ông luôn giữ bên mình như kỷ vật gợi nhớ về quê hương.
Những tư liệu từ nghiên cứu của TS Amandine Dabat giúp cho công chúng có thêm những góc nhìn về vua Hàm Nghi, ông không chỉ là một vị vua yêu nước mà còn là nghệ sĩ tài năng, đã để lại dấu ấn đặc biệt trong nền mỹ thuật hiện đại Việt Nam… Việc trở về và trao tặng kỷ vật của vua Hàm Nghi từ TS Amandine Dabat và những hậu duệ thể hiện lòng tri ân đối với cội nguồn; có ý nghĩa trong công tác bảo tồn di sản và tôn vinh các giá trị lịch sử của dân tộc. Đồng thời, góp phần làm sâu sắc mối quan hệ hợp tác giao lưu văn hóa giữa Việt Nam và quốc tế.
(Ông HOÀNG VIỆT TRUNG, Giám đốc Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế)
Ông Hoàng Việt Trung, Giám đốc Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế nhận định: Những tư liệu từ nghiên cứu của TS Amandine Dabat giúp cho công chúng có thêm những góc nhìn về vua Hàm Nghi, ông không chỉ là một vị vua yêu nước mà còn là nghệ sĩ tài năng, đã để lại dấu ấn đặc biệt trong nền mỹ thuật hiện đại Việt Nam. Hiện nay, tại Bảo tàng Cổ vật Cung đình Huế, nhà Tế tửu được tổ chức thành không gian trưng bày, giới thiệu về các tư liệu, hình ảnh, tác phẩm về cuộc đời và nghệ thuật của vua Hàm Nghi.
“Trong quá trình sưu tầm tư liệu lịch sử phục cụ công tác nghiên cứu và trùng tu di tích Huế, đặc biệt là tư liệu về vua Hàm Nghi, vào tháng 8.2022, chúng tôi có cơ duyên gặp gỡ, hợp tác và làm việc với TS Amandine Dabat. Cô đã rất tâm huyết và hỗ trợ chúng tôi trong việc thu thập các tư liệu ảnh, tranh vẽ và hiến tặng nhiều kỷ vật quan trọng; góp phần làm phong phú thêm bộ sưu tập di sản về vua Hàm Nghi tại Bảo tàng Cổ vật Cung đình Huế”, ông Hoàng Việt Trung thông tin.
Cuộc trở về năm 2024 của nhà nghiên cứu trẻ Amandine Dabat cũng đã đón nhận sự quan tâm của nhiều thành viên khác trong dòng tộc, hậu duệ của vua Hàm Nghi. “Cuộc trở về của tôi và trao tặng kỷ vật của vua Hàm Nghi cho Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế vào năm 2023, hai ông Đặng Văn Luyện và Đặng Văn Giáp (hậu duệ đời thứ 4) đã rất cảm động. Sau đó, hai ông đã quyết định trở về năm 2024 này cùng dịp với tôi để trao tặng những kỷ vật của vua Hàm Nghi mà các ông đã lưu giữ trong gia đình và dòng tộc lâu nay. Chúng tôi mong muốn chia sẻ với công chúng Việt Nam và những người quan tâm tìm hiểu về cuộc đời của vua Hàm Nghi; mở đường cho việc cho di hài của ông về quê hương, để công chúng có thể tiếp xúc và nhìn nhận về vị vua này một cách khác hơn”, TS Amandine Dabat xúc động cho biết .
Giám đốc Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế thông tin: Việc trở về và trao tặng kỷ vật của vua Hàm Nghi từ TS Amandine Dabat và những hậu duệ thể hiện lòng tri ân đối với cội nguồn; có ý nghĩa trong công tác bảo tồn di sản và tôn vinh các giá trị lịch sử của dân tộc. Đồng thời, góp phần làm sâu sắc mối quan hệ hợp tác giao lưu văn hóa giữa Việt Nam và quốc tế. Thời gian qua, tỉnh Thừa Thiên Huế rất quan tâm việc hồi hương cổ vật và đã có nhiều tổ chức, cá nhân trao tặng lại hiện vật quý cho địa phương; trong đó có hàng chục cổ vật được hồi hương từ các nước Pháp, Đức, Tây Ban Nha…
Khi vua Hàm Nghi mất, ông có di nguyện lại với vợ và các con là muốn trở về Việt Nam, muốn được chôn bên cạnh lăng vua cha Đồng Khánh. Nhưng thời điểm đó, gia đình không điều kiện điện để đưa ông trở về vì còn chiến tranh. Sau khi chiến tranh kết thúc, con cháu đời sau lại không muốn đưa ông về nữa, bởi họ muốn có thể đến thăm viếng mộ ông thường xuyên hơn. “Tôi rất mong muốn gia đình và con cháu trong dòng tộc sớm họp lại để thực hiện mong muốn của vua Hàm Nghi là đưa di hài ông về lại Cố đô Huế, quê cha đất tổ”, TS Amandine Dabat chia sẻ.
Được biết, trong chuyến trở về Việt Nam năm 2024, TS Amandine Dabat cũng đã làm việc với các đơn vị liên quan và khảo sát địa điểm để lên kế hoạch tổ chức một cuộc triển lãm về vua Hàm Nghi. Theo dự kiến ban đầu, triển lãm sẽ được tổ chức vào tháng 3.2025 tại khu di sản Hoàng cung Huế.