Y Tý làm giàu từ di sản

TS TRẦN HỮU SƠN; ảnh: DƯƠNG QUỐC TOÀN

VHO - Hơn 10 năm nay, Y Tý, Lào Cai trở thành điểm đến du lịch hấp dẫn ở miền núi phía Bắc. Y Tý phát triển du lịch nhờ phát huy giá trị di sản văn hóa gắn với khơi dậy tài nguyên du lịch thiên nhiên.

Y Tý làm giàu từ di sản - ảnh 1
Làng và ruộng bậc thang Y Tý

Bản làng thay sắc

Năm 1999, tôi đến thăm, Y Tý vẫn là một xã nghèo nhất của huyện Bát Xát, tỉnh Lào Cai. Sáng Chủ nhật, người phụ nữ Hà Nhì lại gùi bao ngô, bao thóc, mớ rau, dắt lợn con đi bộ 8 km xuống chợ Mường Hum. Chị Lý Chảo Mẩy vừa đi đường vừa kể, năm nay có 3 con nhỏ vào học cấp 1, cấp 2 nên cả nhà phải vét thóc, ngô mang cả lợn con đi bán mới đủ tiền mua đồng phục, giấy bút, sách giáo khoa.

Tìm hiểu tôi được biết, cả xã Y Tý tỷ lệ hộ nghèo đến gần 70%. Nguồn sinh kế chủ yếu là độc canh cây lúa, mỗi năm thiếu đói vài ba tháng. Bước chân vào làng Choàn Thẻn, Lao Chải hay Mò Phú Chải..., ai cũng ngại ngùng vì phân trâu, phân lợn lấp đầy các lối đi. Bước vào nhà, mùi phân gia súc xông lên từ chuồng lợn, chuồng ngựa, chuồng trâu trước cửa, trong nhà mùi phân gà bốc lên nồng nặc, bởi người Hà Nhì có tục nuôi gà trong nhà.

Nhưng từ khi làn gió mới du lịch thổi vào bản làng, nếp sống đã vệ sinh hơn, đời sống người dân từng bước nâng cao. Thời kỳ đó, vận động người dân làm nhà vệ sinh là công cuộc cực kỳ khó khăn. Nhưng rồi với khẩu hiệu “cán bộ, đảng viên đi trước, làng nước đi theo”, chỉ trong mấy năm, một số làng ở Y Tý đã trở thành điểm sáng về nếp sống văn minh. Nhờ kiên trì vận động, dần dần một diện mạo mới đã được hình thành, nhà người dân nào cũng có vệ sinh tự hoại, lợn không thả rông, chuồng trâu bò tập trung ở rìa làng. Y Tý đã chọn phong trào vệ sinh làng bản là đột phá. Làng bản sạch đẹp, thu hút du khách đến tham quan.

Thôn Choàn Thẻn được Sở VHTTDL tỉnh Lào Cai chọn triển khai mô hình du lịch cộng đồng, nghiên cứu đầu tư xây dựng nhà văn hóa cộng đồng. Khác với nhiều nơi xây nhà văn hóa như kiểu người Kinh, dân làng mong muốn xây nhà văn hóa theo kiểu nhà người Hà Nhì, bà con đóng góp công và một phần vật liệu.

Tôi còn nhớ, Sở VHTTDL cử cán bộ “nằm vùng” chỉ đạo, quyết tâm xây dựng nhà văn hóa theo kiến trúc truyền thống người Hà Nhì. Từ mái lợp bằng cỏ tranh đến tường trình bao quanh đều là đất sét màu vàng - thứ màu đặc trưng của ngôi nhà người Hà Nhì.

Công năng bên trong ngôi nhà được mở rộng, đủ sức chứa gần 100 người họp hành, sinh hoạt. Chiều cao ngôi nhà cũng được nâng cao. Mùa hè vào trong nhà cộng đồng thấy mát lạnh, mùa đông ấm áp. Xã và thôn được sự tư vấn của Sở VHTTDL đã lựa chọn 5 ngôi nhà cổ bảo tồn thành điểm du lịch. Nghệ nhân Chu Thó Xe đã nâng cấp ngôi nhà cổ nhất của mình thành điểm du lịch homestay. Điểm homestay của Bí thư Chi bộ Sần Hờ Lù cũng được xây dựng trên cơ sở kiến trúc đặc trưng của người Hà Nhì.

Các homestay vừa là nơi nghỉ cho du khách, nhưng hấp dẫn hơn lại chính là điểm tham quan. Du khách được sống trong ngôi nhà trình tường thích ứng với khí hậu vùng cao. Nghệ nhân Chu Thó Xe vừa đan các đồ thủ công tinh xảo bán cho du khách, vừa trở thành hướng dẫn viên giới thiệu những phong tục tập quán, những đặc trưng kiến trúc của nhà trình tường.

Anh cán bộ chuyên trách văn hóa xã Phu Che Thó đã nêu bật quá trình người Hà Nhì “biến di sản thành tài sản du lịch”, sáng tạo nhiều sản phẩm du lịch hấp dẫn. Anh chỉ cho tôi xem các diễn viên đang múa các điệu múa cổ của người Hà Nhì cùng du khách. Buổi tối xem văn nghệ, tôi như thấy điệu múa vui mang tính phồn thực trong lễ hội “Khô Già Già” hiện về trên sân khấu. Nhịp điệu của điệu múa là bài hát đồng ca “A Đù Lú”. Các món ăn truyền thống của người Hà Nhì cũng được mang ra chiêu đãi khách.

Y Tý làm giàu từ di sản - ảnh 2
Lễ hội “Khô Già Già”

Cơn gió lành du lịch

Du khách thích nhất là uống rượu nếp được chưng cất tạo thành đặc sản “bia Hà Nhì”. Một số bạn trẻ đang xây dựng đề án lập nghiệp từ món rượu đặc sản này. Họ dự định mua xe lạnh chuyên chở rượu từ Y Tý đến Sa Pa, thành phố Lào Cai bán cho các nhà hàng, khách sạn. Anh Phu Che Thó cho biết, trong nhiều năm gần đây, “Khô Già Già” đã trở thành lễ hội thu hút đông du khách nhất toàn vùng. Ngày hội, hơn 30 nhà nghỉ, homestay trong vùng đều kín khách.

Du khách đến dự lễ hội đứng ở vòng ngoài, tôn trọng người dân làm nghi lễ. Dù đông người nhưng đều có nếp sống trật tự, tôn trọng tín ngưỡng, quy tắc kiêng kỵ của lễ hội. Lễ hội cũng trở thành nơi bán hàng đặc sản phục vụ khách du lịch. Hội đã tan nhưng hai cây đu (cây vợ - cây chồng) trở thành biểu tượng của làng Choàn Thẻn. Du khách đến thăm làng đều phải tìm đến bãi đu chụp ảnh. Hội tan nhưng chợ làng vẫn mở. Ở ngay giữa làng, ven trục đường chính, hình thành điểm bán hàng giới thiệu các đặc sản từ củ sâm đất, chai mật ong, đến tấm thổ cẩm, cây thuốc, đồ thủ công... phục vụ du khách.

Trong ngày Chủ nhật, tôi thấy nhiều du khách mua các đồ đan rất đẹp của nghệ nhân Chu Thó Xe. Buổi chiều ông khoe với tôi, sáng nay ông bán được 3 chiếc mâm đan cổ truyền và nhiều đồ đan khác. Chiếc mâm của ông đan bằng mây cao và đẹp, nhiều hoa văn chìm, nhìn na ná như chiếc trống đồng Đông Sơn. Điểm bán hàng ở làng được mở rộng ra cả thôn Mò Phú Chải, Lao Chải. Đây là sáng kiến của người dân góp phần kéo chợ về làng, đưa du khách tiếp cận với hàng đặc sản ngay tại nơi sản xuất.

Y Tý làm giàu từ di sản - ảnh 3
Lễ cúng rừng thiêng Gạ Ma Do

Bản làng cũng có nhiều hạt nhân sáng tạo, tạo nên nhiều thay đổi đột phá. Anh Lý Sá Suy, một kỹ sư xây dựng mới ra trường nhưng về làng Mò Phú Chải quyết tâm khởi nghiệp bằng kinh doanh homestay. Anh là người tiên phong khám phá các danh thắng như điểm săn mây trên núi, thác cao giữa rừng già, xây dựng tuyến du lịch vòng quanh Y Tý. Tuyến du lịch của anh kết nối cả dịch vụ leo núi, ngắm thung lũng ruộng bậc thang Thèn Phả, các thác đẹp ven rừng già cũng như vẻ đẹp của ngôi làng Hà Nhì.

Bước đầu, anh xây dựng homestay theo phong cách truyền thống của nhà trình tường. Du khách ăn nghỉ ở nhà anh rất đông. Nhưng anh vẫn có dự định mời bạn bè là kiến trúc sư ở TP.HCM và Hà Nội thiết kế nhà nghỉ mang đậm dấu ấn ngôi nhà trình tường. Anh khoe, lúc đó du khách vào nghỉ mùa hè không cần quạt, mùa đông không phải đắp những tấm chăn bông to xù xù. Cả ngôi nhà được sưởi ấm bằng hệ thống bếp lò và giữ nhiệt bằng tường trình đất bao quanh.

Nhờ cơn gió lành du lịch, nhiều di sản văn hóa được đánh thức, đời sống người dân nâng cao. Cả xã chỉ còn tỷ lệ hộ nghèo thấp nhất so với các xã toàn huyện. Điều đáng mừng là lớp trẻ đã lập nghiệp ngay trên quê hương. Nhiều bạn trẻ trở thành những ông chủ homestay như Lý Sá Suy, Chu Cà Chuy, Sần A Suy... Người dân nhiều thôn đã chuyển đổi nguồn sinh kế, từ chỉ biết trồng lúa, trồng ngô sang kinh doanh dịch vụ du lịch, bán hàng đặc sản online. Thương hiệu du lịch của xã đang được xây dựng, nhưng trong tâm trí du khách, Y Tý đã thành điểm đến hấp dẫn, thành thương hiệu nổi tiếng.