Sắc xanh lam mê hoặc từ gốm Cây Mai

VHO - Cảm quan về gốm Cây Mai, vốn có bảng màu men không phong phú, nhưng chính sự tinh giản ấy đã tạo nên một dòng gốm mê hoặc khó phai lẫn. Với hai màu chủ yếu là xanh lam và xanh ve chai, cùng các màu bổ trợ là vàng, đen, nâu đỏ, nâu và trắng, đã góp phần định hình thương hiệu gốm mỹ nghệ xưa này.

Sách Gốm Cây Mai, Sài Gòn xưa xuất bản lần đầu năm 1994. Năm 2020, NXB Văn hóa - Văn nghệ TP.HCM cùng nhóm tác giả Huỳnh Ngọc Trảng - Nguyễn Đại Phúc (và hai cộng sự Lưu Kim Chung, Nguyễn Đức Huy) tiến hành chỉnh lý và bổ sung, tái bản giới thiệu đến công chúng qua tập sách ảnh Gốm Cây Mai: Đề ngạn - Sài Gòn xưa.

Sách ảnh Gốm Cây Mai: Đề ngạn - Sài Gòn xưa vừa được tái bản năm 2020

Theo nhóm tác giả, để tập sách ảnh hoàn thiện và phong phú hơn, các nhà nghiên cứu đã phỏng vấn những “nhân chứng lịch sử”, đồng thời tìm đến các cứ liệu trên hiện vật gốm Cây Mai ở các đình, chùa, đền, miếu và các tư gia ở TP.HCM cũng như các tỉnh Nam bộ để tăng tính xác thực. Tập sách ảnh sẽ đưa người đọc khám phá tận tường dòng gốm Cây Mai qua tư liệu lịch sử; dấu tích còn sót lại, đặc điểm nhận dạng, các loại sản phẩm gốm sứ như: gốm gia dụng, gốm xây dựng, gốm thờ tự, tượng trang trí, ngõa tích trang trí,…; các dòng gốm hậu Cây Mai sau này khi quá trình đô thị hóa ở vùng Chợ Lớn, khiến cho các nghệ nhân hàng đầu của dòng gốm này bước sang công cuộc dịch chuyển về làng nghề Biên Hòa, Thủ Dầu Một, Thủ Đức…

Cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, tình hình sản xuất gốm ở Nam kỳ được một số tác giả người Pháp đề cập đến trong các tạp chí nghiên cứu và trong các địa phương chí các tỉnh ở Nam kỳ. Đặc biệt tường tận là bài khảo cứu về kỹ nghệ làm đồ đất nung ở Nam kỳ của đại úy công binh Derbès cho biết ở Chợ Lớn, hồi cuối thế kỷ XIX, có 30 lò ở Hòa Lục, Phú Định, Cây Mai, Vĩnh Hội và Liêng Thanh (?). Song đến năm 1898, tức 16 năm sau ghi nhận của Derbès, đã có hơn mười lò gốm ở vùng Chợ Lớn. 

Về chủng loại sản phẩm gốm, theo tài liệu dẫn trên, có các loại gạch, ngói, đồ gia dụng và gốm mỹ thuật. Gạch ngói được sản xuất ở hầu hết các tỉnh; đồ gia dụng như lu, mái, chậu, nồi niêu, trã trách, siêu, cà ràng chủ yếu sản xuất ở Chợ Lớn và kế đó là Châu Đốc (làng Nam Qui), Rạch Giá (làng Thổ Sơn), Biên Hòa, Bà Rịa. Gốm gia dụng ở Đề Ngạn do người Hoa sản xuất. Gốm Châu Đốc và Rạch Giá là gốm của người Khmer. Gốm Biên Hòa – Bà Rịa là gốm có nguồn gốc Trung bộ...

Đầu thế kỷ XX, ở Biên Hòa chủ yếu sản xuất lu hũ và chén bát, còn việc đồ sành Cây Mai bị gián đoạn vì “theo một thỏa thuận với người Hoa ở Chợ Lớn, những người làm gốm ở Biên Hòa không được sản xuất loại sản phẩm Cây Mai”. Còn theo Địa phương chí Thủ Dầu Một thì đầu thế kỷ XX, trong 40 lò gốm ở đây có một số lò sản xuất “loại gốm Cây Mai”, nhưng chất lượng kém hơn đồ gốm Cây Mai chính hiệu. Chúng ta có nhiều bằng chứng cho thấy rằng các nghệ nhân gốm, sành - men màu Cây Mai là những thầy giáo dạy về gốm đầu tiên của trường Mỹ thuật Biên Hòa (lập năm 1903); và gốm Cây Mai là một trong các nhân tố góp phần tạo nên loại đồ gốm Biên Hòa đặc trưng của trường Mỹ nghệ thực hành Biên Hòa nổi tiếng (từ năm 1925 về sau). Còn ở Lái Thiêu (Bình Dương), các loại sản phẩm “hậu Cây Mai” cũng được sản xuất với số lượng đáng kể và đạt được trình độ kỹ thuật lẫn mỹ thuật đáng chú ý.

Theo nhà nghiên cứu Huỳnh Ngọc Trảng, tập sách ảnh giúp người đọc khám phá tận tường dòng gốm Cây Mai qua tư liệu lịch sử

Trong hơn 200 năm tồn tại, từ gạch, ngói, lu, hũ, đôn, chậu… của xóm Lò Gốm “Chơn vò vò Bàn Cổ xây trời” đến những sản phẩm sành men màu “Đề Ngạn/Mai khư”, các lò gốm ở vùng đất Sài Gòn xưa (tức Chợ Lớn sau này) đã tạo nên được một danh mục sản phẩm gốm phong phú. Gốm sành men màu Cây Mai đã xuất hiện trong lịch sử gốm mỹ thuật Nam Kỳ như những kẻ tiên phong. Chính vì vậy, bản thân nghề thủ công này và những thành tựu của nó có giá trị lịch sử đáng kể. Riêng ở lĩnh vực mỹ thuật, gốm Cây Mai đã cống hiến một loại gốm sành cứng men màu đặc trưng mà ảnh hưởng của nó đối với gốm sành xốp men màu thời sau là rất quan trọng.

T.TRANG