Tưởng nhớ, tôn vinh nhà dân tộc học Nguyễn Từ Chi

VHO - Sáng nay 28.12, tại Bảo tàng Dân tộc học (Hà Nội), nhân kỷ niệm 100 năm ngày sinh và 30 năm ngày mất của nhà dân tộc học Nguyễn Từ Chi, Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam và Viện Nghiên cứu văn hóa tín ngưỡng Việt Nam tổ chức Hội thảo khoa học “Nhà dân tộc học Nguyễn Từ Chi với văn hóa các dân tộc Việt Nam”.

Đông đảo các học giả, nhà khoa học tham dự Hội thảo đã tưởng nhớ, tôn vinh những thành tựu của ông.

Nhà dân tộc học Nguyễn Từ Chi (tên đầy đủ là Nguyễn Đức Từ Chi, bút danh là Trần Từ) sinh ngày 17 tháng 12 năm 1925 tại Đồng Hới (tỉnh Quảng Bình cũ, nay là tỉnh Quảng Trị).

Dòng họ gốc của ông là họ Nguyễn Đức ở xã Ích Hậu, huyện Can Lộc, tĩnh Hà Tĩnh, là một dòng họ Nho học nổi tiếng.

Ông lớn lên và trưởng thành ở Huế. Vào năm 1945 khi vừa thi đậu Tú tài toàn phần Ban Triết học văn chương tại trường trung học Pellerin ở Huế thì Cách mạng tháng Tám đã nổ ra.

Trước nhiều ngã rẽ, ông đã chọn con đường lên rừng theo Việt Minh, rồi nam tiến vào liên khu 5 kháng Pháp.

Năm 1953 sau khi tham gia giảm tô và cải cách ruộng đất, ông được giải ngũ và điều ra Việt Bắc làm việc tại TTX Việt Nam.

Năm 1954 về Hà Nội, 1957 ông vào học tại Đại học tổng hợp Hà Nội, đến 1961 ông sang Guine'e làm chuyên gia giáo dục cho đến 1963.

Khi trở về Việt Nam ông làm việc ở một số cơ quan, lâu nhất là làm biên tập Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật. 

Về nước, ông tập trung nghiên cứu về làng xã của người Việt và người Mường. Phải nói tác phẩm Cơ cấu làng Việt cổ truyền ở Bắc Bộ của ông là một tuyệt tác.

Tiếp cận từ lý thuyết cấu trúc, với nguồn tư liệu thực địa phong phú mà ông thu được từ óc quan sát tinh tế và cách làm việc cẩn trọng, tỷ mẩn trên thực địa và dưới ngòi bút "ma thuật" của ông, làng Việt cổ truyền từ cơ cấu tổng thể đến các bộ phận hợp thành và các chức năng của chúng đã hiện lên mồn một.

Phát hiện lớn của ông về làng việt cổ truyền là vấn đề Giáp. Nguyễn Từ Chi đã chỉ ra rõ ràng các bộ phận hợp thành Giáp, hơn thế là sự vận hành của tổ chức xã hội này.

Ông cũng đã chỉ ra rõ ràng mối quan hệ giữa thiết chế hành chính (bộ máy ngũ hương) với đơn vị tự quản-Giáp, để hợp thành một cấu trúc làng xã Việt đa chiều rất hấp dẫn.

Cũng với tư duy cấu trúc, và óc quan sát tinh tế, nghiên cứu thực địa tỷ mẩn Nguyễn Từ Chi đã rất thành công khi nghiên cứu về người Mường.

Ở tác phẩm Hoa văn cạp váy Mường, Nguyễn Từ Chi đã nhìn nhận ra rằng các mô típ hoa văn được người Mường đương đại thể hiện trên vải bằng kỹ thuật dệt và các mô típ hoa văn mà người xưa thể hiện bằng kỷ thuật đúc đồng trên sản phẩm trống đồng Đông Sơn đều là một dạng.

Với tác phẩm Cõi sống và cõi chết trong quan niệm cổ truyền của người Mường, Nguyễn Từ Chi đã vẽ lên vũ trụ 3 tầng 4 thế giới của người Mường.

Ở tác phẩm Xung quanh các hình thức khai thác ruộng lang, Nguyễn Từ Chi đã mô tả về chế xã hội Lang-Đạo tồn tại trên cơ sở ruộng công được thiết lập và vận hành như thế nào.

Nguyễn Từ Chi không chỉ là một nhà khoa học uyên bác, mà ông luôn luôn gìn giữ đạo đức nghề nghiệp và là một con người giàu lòng nhân nhân ái...

Ông đã có sức lan tỏa, sự truyền cảm mãnh liệt đến giới nghiên cứu khoa học xã hội nói chung và giới nghiên cứu Dân tộc học/Nhân học nói riêng.

Đánh giá về ông, Tổng thống Pháp Jacques Chirac, trong bài phát biểu tại lễ khai trương Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam (1997), đã cho rằng, cùng với Nguyễn Văn Huyên, ông (Nguyễn Từ Chi) là một bác học lớn, một tấm gương.

Về thành tích chuyên môn, nhà dân tộc học Nguyễn Từ Chi đã được Chủ tịch nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam trao tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh.

Tại Hội thảo, các thành viên tham gia hội thảo đều bày tỏ mong muốn các cơ quan chức năng ở Hà Nội chọn một con đường mang tên ông: Nguyễn Đức Từ Chi.

Tại Hội thảo, PGS.TS Bùi Hoài Sơn - Ủy viên thường trực Ủy ban Văn hoá, Giáo dục của Quốc hội cho biết, Hội thảo là một sự kiện khoa học và văn hóa có ý nghĩa để tri ân một học giả đã dành trọn đời mình cho việc đi, ở, quan sát, suy tư và viết về văn hóa các dân tộc Việt Nam bằng tất cả những sự ân cần, nhân văn và say mê không mệt mỏi.

Theo ông Bùi Hoài Sơn, nhắc đến nhà dân tộc học Từ Chi, không chỉ nhắc tới một học giả uyên bác mà còn nhắc tới một nhà văn hóa đích thực.

Ông không nghiên cứu từ xa, không đứng nhìn từ bên ngoài mà ông đến với cộng đồng bằng sự tôn trọng, bằng tinh thần nhập cuộc, bằng khát vọng hiểu và chia sẻ.

Chính vì vậy nên mỗi công trình của ông đều mang một chiều sâu văn hóa và nhân học đặc biệt.

Trong số những đóng góp quý báu ấy, các công trình nghiên cứu tiêu biểu của nhà dân tộc học Nguyễn Từ Chi đã trở thành mốc son trong dân tộc học Việt Nam.

Ông Bùi Hoài Sơn cho biết, trong bối cảnh đất nước đang bước vào kỷ nguyên phát triển mới, Đảng và Nhà nước luôn khẳng định văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, là sức mạnh nội sinh, là hệ điều tiết cho sự phát triển bền vững của đất nước.

Trong thời điểm này, những giá trị học thuật của nhà dân tộc học Từ Chi càng trở nên thời sự.

Ông nhắc chúng ta phải hiểu đúng và tôn trọng văn hóa của từng cộng đồng dân tộc, bởi mỗi tập tục, mỗi biểu tượng, mỗi thiết chế truyền thống đều kết tinh lịch sử, ý nghĩa và kinh nghiệm thích ứng của nhiều thế hệ. Nếu bỏ qua điều đó, việc xây dựng chính sách sẽ khó có thể đi vào cuộc sống.

“Ngày nay, trong quá trình đô thị hóa, biến đổi khí hậu, di cư lao động và chuyển đổi số đang tác động mạnh mẽ đến đời sống văn hóa của các dân tộc.

Chính những nghiên cứu nghiêm túc, thấu cảm như của nhà dân tộc học Từ Chi sẽ giúp cho chúng ta bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa một cách sống động, không cực đoan, không bảo tàng hóa và không tách rời khỏi cộng đồng”, ông Bùi Hoài Sơn nói.

Ông Bùi Hoài Sơn cũng cho biết, ông ủng hộ về đặt tên đường cho nhà dân tộc học Nguyễn Từ Chi.

Tại Hội thảo, các nhà khoa học, các nhà nghiên cứu đều bày tỏ sự ngưỡng mộ, tôn vinh nhà dân tộc học Từ Chi không chỉ về khoa học mà còn về nhân cách như sự khiêm nhường, trung thực, nhân văn.

GS Trần Lâm Biền xúc động cho biết, nhà dân tộc học Từ Chi là con người khổng lồ về trí tuệ ẩn nấp sau khung hình, hành trang giản dị.

Còn nhà sử học Dương Trung Quốc bày tỏ sự ngưỡng mộ và khẳng định những người như nhà dân tộc học Từ Chi là một “thế hệ vàng” đã làm nên rất nhiều kỳ tích trong sự nghiệp cách mạng, là người dấn thân và truyền cảm hứng cho các thế hệ sau này.