Độc đáo lễ hội Đền Chín Gian ở miền Tây xứ Nghệ

VHO - Lễ hội Đền Chín Gian được tổ chức nhằm tri ân, tưởng nhớ công lao Tạo Ló - người đã có công sáng lập bản mường. Lễ hội không chỉ là nơi để người dân địa phương cầu mong một năm mới mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, mà còn là dịp để lưu giữ và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc. Việc tham dự lễ hội cũng là dịp để trải nghiệm những nét văn hóa độc đáo của người Thái nơi miền Tây xứ Nghệ.

Ngày 24.3 (tức 15.2 âm lịch), huyện Quế Phong (Nghệ An) đã tổ chức khai lễ Đền Chín Gian. Với mỗi người Thái nơi vùng cao miền Tây xứ Nghệ, mảnh đất Mường Tôn vùng Quế Phong và một phần của huyện Quỳ Châu, đền Chín Gian và Lễ hội Đền Chín Gian là một phần không thể thiếu trong tín ngưỡng linh thiêng. Do nhiều biến cố lịch sử, trong một thời gian dài, đền Chín Gian bị mai một, xuống cấp và trở thành phế tích, lễ hội cũng bị gián đoạn. Nhằm bảo tồn kế thừa và phát huy những giá trị truyền thống "Uống nước nhớ nguồn", góp phần gìn giữ và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc Thái vùng Tây Bắc Nghệ An, năm 2004, UBND huyện Quế Phong đã khởi công phục dựng đền Chín Gian.

9 con trâu và 9 vạc nước tượng trưng cho chín mường làm lễ tế 

Đền Chín Gian được xây dựng từ đầu thế kỷ XIV tại Pú Chò Nhàng, gọi là Tến Pỏm (đền trên núi), thuộc bản Khoẳng, xã Châu Kim, huyện Quế Phong.Trong tâm thức của đồng bào Thái vùng Phủ Quỳ thì đây là nơi hướng về trong tín ngưỡng tâm linh đối với Thẻn Phà (trời), Náng Xỉ Đả (con gái trời) và Tạo Ló Ỳ - người được coi là có công đầu trong việc khai mường, lập đất.

 Lễ rước kiệu từ nhà sàn của chủ tế xuống đền được tổ chức sau lễ cúng, diễn ra trong tiếng chiêng, tiếng trống và tiếng hát của người dân địa phương

Đền có tên là “Tến xớ quái” (đền Hiến Trâu), nhưng vì có 9 gian nên đồng bào gọi là “tến cau hoong” (có nghĩa là đền Chín Gian), mỗi gian tượng trưng cho một mường: mường Tôn, mường Pắn, mường Chừn, mường Hin, mường Puộc, mường Quáng, mường Ha Quèn, mường Miểng, mường Chón.
Cuối thế kỷ XVIII, đền được chuyển đến Pú Căm, thuộc bản Piếng Chào, xã Châu Kim. Năm 1927, đền được tôn tạo lại bằng nhà sàn kê, có 4 hàng cột, chín gian bằng gỗ lim, lợp tôn. Từ năm 1927-2003, trải qua nhiều biến cố, đền bị xuống cấp và chỉ còn là phế tích. Sau khi đền được tôn tạo lại và đến năm 2008 được công nhận Di tích văn hóa cấp tỉnh. Năm 2016, Lễ hội Đền Chín Gian được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Tại lễ hội có hội thi nghề dân gian

Lễ hội diễn ra vào trung tuần tháng 2 âm lịch hàng năm. Trước đây, Lễ hội Đền Chín Gian được tổ chức 3 năm một lần vào tháng 8 âm lịch. Từ năm 2006, Lễ hội Đền Chín Gian với quy mô hoành tráng được tổ chức trở lại vào trung tuần tháng 2 âm lịch hằng năm. Năm nay lễ hội được tổ chức từ ngày 23.3 đến ngày 25.3.2024 (tức ngày 14.2 đến ngày 16.2 năm Giáp Thìn).

Đêm văn nghệ chào mừng lễ hội đền Chín Gian (Ảnh: Nhật Thành)

Việc tổ chức Lễ hội Đền Chín Gian làm sống lại những truyền thống, sản vật văn hoá đặc sắc của đồng bào Thái miền Tây xứ Nghệ, là dịp để người dân 9 mường xưa cùng hành hương về, gặp gỡ, giao lưu, nối vòng tay bè bạn, thắt chặt tình đoàn kết giữa các dân tộc anh em; đồng thời cũng là dịp để 9 mường trưng bày và giới thiệu những nét đẹp văn hóa đến các sản phẩm thủ công truyền thống, hàng mỹ nghệ của địa phương. Qua đó, mở lối cho việc phát triển kinh tế, xã hội của địa phương.

Người dân đến tham gia lễ hội, giới thiệu quảng bá sản phẩm địa phương

Lễ hội Đền Chín Gian năm nay diễn ra với nhiều hoạt động được tổ chức. Phần lễ gồm có lễ khai quang, lễ Yết cáo (lễ Khẩy quan), lễ tắm trâu và lễ rước (ạp Quái và ton Đăm-ton Thẻn), lễ chém trâu (lễ phắn Quái), lễ đại tế (lễ xớ Thẻ, xớ Đăm), lễ khai mạc và lễ tạ (lễ chả ơn - Thào quan). Phần hội là các hoạt động thi hội trại với bản sắc nhà sàn Thái cổ; Các trò chơi dân gian như nhảy sạp, ném còn; hội thi gói bánh chưng, thổi cơm lam, thi mâm ẩm thực của các xã, thị trấn; hoạt động văn nghệ gồm thi đánh trống, cồng, chiêng, khắc luống và hát xuối, nhuôn đối đáp, thi văn nghệ, thi người đẹp; bên cạnh đó là các môn thể thao dân tộc như chọi gà, ném còn, kéo co, bắn nỏ, đẩy gậy, cờ thẻ, đi cà kheo...

Đến với lễ hội, người dân và du khách hòa mình vào các nhạc cụ truyền thống của bà con dân tộc miền Tây xứ Nghệ

Đến với lễ hội năm nay, du khách còn được thưởng thức các món đặc sản của huyện Quế Phong như: thắng cố, thịt trâu thối, đầu chó thối, bò giàng, lợn giàng, vịt bầu, cá mát… của đồng bào các dân tộc miền núi Nghệ An. Trong những ngày qua, anh Lô Văn Uôn, trú tại bản Tạ, xã Quang Phong cùng mọi người trong xã đã “cơm nắm, nằm lán” ra xã Châu Kim, nơi lán trại của xã được chỉ định để sửa sang và bài trí những vật dụng truyền thống của người dân trong xã với mong muốn có một lán trại đặc trưng nhất, đẹp nhất trong lễ hội.
Bà Lê Thị Hà, Trưởng phòng Văn hóa – Thể thao huyện Quế Phong cho biết: Năm nay lễ hội có nhiều điểm mới, những năm trước, các trại trên khuôn viên của đền giao cho các đơn vị sự nghiệp đóng trên địa bàn huyện thì năm nay giao cho các xã phụ trách quản lý. Cách bài trí, trang trí trong các gian trại ở lễ hội cũng có phần khác biết. Các sản phẩm trưng bày ở các trại của các xã mang đặc trưng riêng của xã. Năm nay, Ban tổ chức Lễ hội Đền Chín Gian sẽ không tổ chức chương trình thi “Người đẹp Đền Chín Gian” mà sẽ tổ chức thi Trình diễn trang phục dân tộc. Ngoài ra, Hội thi quăng chài lần thứ nhất năm 2024 cũng được tổ chức. Đây là hoạt động nhằm duy trì và phát triển nghề chài của địa phương cũng như góp phần làm phong phú thêm các hoạt động trong Lễ hội Đền Chín Gian năm 2024. Hội thi quăng chài của xã Châu Kim diễn ra ở bến Tạ Tạo - một trong các điểm cấm đánh bắt thủy hải sản dưới mọi hình thức trên địa bàn xã. Tham gia hội thi có 6 chài thủ đến từ 6 thôn bản trên địa bàn xã. Dụng cụ của chài thủ là một tấm lưới gắn sắt xích quanh miệng, nặng khoảng hơn 10kg. Để quăng được chài ra xa, có độ bao phủ rộng, đòi hỏi một cánh tay rắn chắc cùng sức khỏe tốt. Với khối lượng cá đánh bắt được là 2,3kg, ông Lô Văn Hòa ở bản Khoẳng Đỗ giành giải Nhất Hội thi. 

Hội thi quăng chài lần thứ nhất năm 2024 góp phần làm phong phú thêm các hoạt động trong Lễ hội Đền Chín Gian 

Quế Phong, Nghệ An là điểm dừng chân cuối cùng trước khi đặt chân sang nước bạn Lào. Vùng đất “chín bản mười mường” với những câu chuyện ly kỳ, hấp dẫn mang nhiều giá trị trong việc hình thành các bản Mường của người Thái. Về với Lễ hội Đền Chín Gian, không những du khách, bè bạn gần xa biết đến mảnh đất có bề dày lịch sử hàng nghìn năm, bản sắc văn hóa đậm đà mà còn biết đến Quế Phong với những thắng cảnh hùng vĩ như: dãy Huồi Ho, Con Cặm nối sang dãy Pù Canh Quái có đỉnh Phả Cà Tủn cao gần 2.500 mét, bốn mùa mây phủ; con sông Nậm Quàng mang vẻ đẹp thơ mộng, dòng nước trong xanh; những hang động đá vôi có vẻ đẹp nổi tiếng như Thẳm Mẹ Mọn, Thẩm Binh, Thẩm Nậm, Thẳm Chàng ở vùng Quang Phong, Cắm Muộn; Bốn con thác lớn là thác Tả Pấng, thác 9 tầng, thác Sao Va (Hạnh Dịch) và thác Hữu Văn (Hưu Văn); các khu rừng nguyên sinh thuộc Khu Bảo tồn thiên nhiên Pù Huống... Bên cạnh đó là phong phú các đặc sản, ẩm thực như cá mát, cá lăng, cá chình, nhím, lợn ri, mang, vịt bầu Cắm Muộn,thịt gà đen Tri Lễ, lợn nít, cơm lam, rượu cần làm bằng nếp cẩm... Lễ hội là dịp để Quế Phong quảng bá tiềm năng du lịch hấp dẫn này.

Tại lễ hội, có nhiều gian hàng sản phẩm thủ công truyền thống đẹp được giới thiệu, trưng bày. Qua sự thẩm định, đánh giá của du khách, huyện mong muốn khai thác thêm thị trường để tiêu thụ sản phẩm thổ cẩm. Đồng thời, huyện sẽ tạo điều kiện để các doanh nghiệp, các đại lý xuất khẩu lao động tổ chức giới thiệu việc làm, giúp người lao động và các doanh nghiệp có cơ hội giao lưu.

                                                                                                                                            PHẠM NGÂN