Về Plei Ơi nghe “Huyền thoại Vua Lửa”
VHO - Ghé về mảnh đất thiêng liêng Plei Ơi - Di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia, vào một ngày cuối tháng 12, những vạt nắng cuối đông mang chút se lạnh, bầu trời trong vắt hòa vào màu xanh của núi rừng như vẽ nên một bức tranh thơ mộng và bình yên...
Nằm ở phía Đông Nam tỉnh Gia Lai, trên một thung lũng bằng phẳng, xung quanh bao bọc bởi núi rừng và những cánh đồng xanh ngát bất tận, Plei Ơi (xã Ayun Hạ, huyện Phú Thiện) là ngôi làng cư trú của những vị Pơtao Apui cuối cùng.
Trải qua hàng trăm năm, thế nhưng người dân làng Plei Ơi vẫn lưu truyền câu chuyện của 14 đời vua Lửa Pơtao Apui và chiếc gươm thần đầy quyền năng “hô mưa, gọi gió” giúp người dân trải qua những ngày hè nắng nóng, hạn hán, thời tiết khắc nghiệt...
Vua lửa “Huyền thoại truyền đời đời”
Theo chân của một người dân trong làng, chúng tôi tìm đến với “phụ tá” của Vua Lửa đời thứ 14 - Siu Luynh là ông Rah Lan Hieo (68 tuổi).
Ông Hieo có vẻ bề ngoài khắc khổ, gầy gò, tóc ông đã bạc trắng như đám mây xế chiều của những ngày đầy nắng, ông là nhân chứng sống và am hiểu rõ nhất về lịch sử và đặc trưng riêng biệt của Vua Lửa trên mảnh đất thiêng Plei Ơi.
Vừa rót mời khách những ly nước từ một loại lá cây lấy từ rừng về, ông Hieo vừa say sưa kể cho chúng tôi huyền tích của 14 đời Vua Lửa.
Ông Hieo kể, Vua Lửa cũng là con dân của người Jrai. Cuộc sống của Vua chỉ khác biệt và có quyền lực khi mặc lên mình chiếc áo của Vua và sử dụng chiếc gươm thần để thực hiện nghi lễ cầu mưa cho dân làng.
Vua cũng có vợ có con, có gia đình, các công việc thường ngày và các hoạt động sinh sống của Vua như đi rừng, hái măng, tỉa bắp, trồng lương thực, vẫn diễn ra bình thường như bao người khác.
Vua Lửa có 14 đời thì Siu Nhong - Vua đời thứ 6 là người được nhắc đến nhiều nhất về quyền năng hô mưa gọi gió. Và vùng lãnh thổ của Pơtao Apui được hình thành lên nhờ vị vua này.
Theo truyền thuyết Siu Nhong là người được cử làm Vua Lửa nhưng Siu Nhong một mực từ chối. Để thuyết phục Siu Nhong, người dân đã phải kiên trì 7 ngày 7 đêm và nói đi nói lại rằng, nếu ông không chịu nhận thanh gươm, cả vùng có thể sẽ phải chết.
Sau đó, Siu Nhong chấp nhận, ông dùng gươm thần đánh 7 lần vào nước. Sau 7 ngày, 7 đêm, mây đen ùn ùn kéo đến những cơn mưa giăng kín cả bầu trời. Kể từ đó, ông chính thức được gọi là Pơtao Apui, giúp dân làng “gọi gió gọi mưa”, mang lại “sự sống” cho buôn làng.
Vị Vua Lửa đời thứ 11 - Siu Ất cũng là một vị Vua đã làm rạng danh cho dòng tộc của mình.
Vua Lửa Siu Ất lên ngôi với ý chí quật cường, ông đã liên kết với các thủ lĩnh, tù trưởng có thế lực trong vùng, kiên quyết chống lại sự thống trị của thực dân Pháp, bảo vệ người dân trước sự hung hãn, tàn bạo của quân thù.
Vua Lửa đời thứ 14 Siu Luynh là vị vua cuối cùng, tuy vậy cuộc sống của vua Siu Luynh khá chật vật và khó khăn. Gia tài quý nhất của ông là một cối gỗ, một cái chiêng, một cái trống và một cái rương gỗ lớn đựng đồ tế lễ, tương truyền do các đời Vua Lửa trước để lại.
Từ nhỏ đã theo Vua Siu Luynh, ông Ranh Lan Hieo thường cẩn thận, tỉ mỉ, chăm chút chuẩn bị đồ cúng cho Vua. Khi lớn lên, ông được chọn làm phụ tá, sau đó được dọn về nhà của Vua, phụ Vua trong những lễ cầu cúng.
Năm 1999, vị Vua Lửa thứ 14 - Siu Luynh qua đời. Theo quy định, chỉ những người mang họ Siu mới được nối ngôi; tuy nhiên, con cái của ông lại mang họ của mẹ, cho nên đến nay vẫn chưa có người đảm nhận trọng trách quan trọng này.
Người phụ tá của vua Siu Luynh là ông Rah Lan Hieo đã thay Vua trong công việc cúng cầu mưa hàng năm cho người dân buôn làng Plei Ơi.
Sau này, khi công trình đại thủy nông Ayun Hạ được hoàn thành, quanh năm ruộng đồng được tưới mát, lượng nước dồi dào đảm bảo cho cuộc sống sinh hoạt của người dân, việc cúng tế cầu mưa của Vua Lửa cũng dần không còn nhiều nữa.
Thế nhưng, trong tiềm thức của người dân Plei Ơi, những cơn mưa trĩu hạt mang về sự sống cho bản làng, cho núi rừng của vùng đất cằn cỗi từ các Vua Lửa vẫn là những điều thiêng liêng, cao cả.
Gươm thần “hô mưa, gọi gió”
Theo truyền thuyết, chiếc gươm thần đầy quyền năng được hai anh em T’dia và T’diêng rèn từ một hòn đá lấy từ núi Hàm Rồng - một miệng núi lửa khổng lồ cách trung tâm thành phố Pleiku (Gia Lai) khoảng 10 km về phía Nam.
Khi thanh gươm được rèn xong, cứ đỏ rực mãi, nhúng vào ghè, ghè cạn; nhúng xuống suối, suối khô; nhúng xuống sông, sông hết nước... cuối cùng phải nhúng bằng máu các nô lệ thì thanh gươm mới nguội. Sau đó hai anh em T’Dia, T’Diêng đã vứt thanh gươm xuống sông.
Biết tin, các bộ tộc người trong khu vực đã xuống sông lặn tìm thanh gươm. Sau những lần tìm kiếm, người Jrai tìm thấy lưỡi gươm, người Lào thấy được chuôi gươm, còn người Kinh tìm được vỏ gươm.
Qua lời kể của ông Hieo, thanh gươm thần có màu đen, chiều dài chừng 1 mét. Trước đây còn có hai thanh gươm phụ và hai chiếc gậy màu trắng được cất giấu cùng gươm thần.
Ông Hieo cho biết, “gươm thần” mang sức mạnh huyền bí và bất khả xâm phạm. Người xứng đáng để giữ gươm thần sẽ có thể nói chuyện, truyền đạt ý nguyện của dân làng với thần linh. Vì vậy, người giữ gươm thần sẽ được phong làm Vua và đảm nhiệm trọng trách cầu mưa cho dân làng mong mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu.
Khoảng thời gian vài chục năm gần đây, người dân từ các nơi khác đến lập nghiệp rất nhiều, cho nên nhiều vật dụng giấu kèm với gươm thần đã bị mất.
Chính vì thế, năm 2009, ông Rơ Lan Hieo - phụ tá của Vua Lửa đã thực hiện nghi lễ di dời “gươm thần” từ núi Chư Tao Yang về cất giấu kỹ ở một nơi đặc biệt mà ngoại trừ Vua Lửa và phụ tá, không ai được biết.
Nơi cất giấu thanh gươm thần là đỉnh núi Chư Tao Yang cao 209m, một địa điểm nổi bật lên giữa những cánh đồng lúa xanh mướt bao quanh. Trên đỉnh núi có một hang đá được tạo bởi 3 viên đá xếp chồng lên nhau. Dưới khe đá là cửa hang nhỏ hẹp chỉ một người chui lọt. Và để đến được nơi giấu gươm còn phải chui qua hai ngách hang nữa. Người xưa truyền lại rằng, nếu ai dám xâm nhập ngọn núi thiêng này sẽ bị phát điên hoặc sẽ gặp tai họa lớn.
Người phụ tá Vua Lửa thứ 14 và sứ mệnh lưu giữ “huyền thoại”
Sau khi Vua Lửa thứ 14 qua đời, ông Ranh Lan Hieo - người phụ tá của vị Vua cuối cùng đã thay Vua trong việc cầu cúng xin mưa cho dân làng.
Thay Vua, ông Hieo phải tuân thủ quy định nghiêm ngặt giống như một vị Pơtao Apui, không được ăn các loại thịt ếch, nhái, bò, chó... Đây là những con vật gắn bó, giúp nông dân cày bừa ruộng đồng, phụ giúp mùa màng, còn ếch, nhái là con vật báo trời mưa. Vì vậy chúng cũng như “sứ giả” của các vị thần linh.
Nghi thức cầu mưa sẽ được thực hiện trên một khu vực đất rộng, bằng phẳng đã được quét dọn sạch sẽ, những lão làng Jrai phải mang trang phục lễ nghi truyền thống trải bức chiếu trên vạt cỏ để Vua Lửa ngồi làm chủ lễ với mâm bát, bình ché bày kề bên. Các lão làng cùng trai trẻ thay nhau gióng lên những hồi chiêng trống. Những người khác sẽ thực hiện việc nhóm bếp lửa.
Theo truyền thống thì lễ cầu mưa phải có đủ các vật phẩm như: 1 ghè rượu, 1 cây nến, 1 tô gạo, 1 đĩa thịt được cắt ra bày sẵn. Sau khi khấn vái cùng nghi thức rẩy và xoa nước vào bụng các già làng để cầu sức khỏe cầu phúc, ông Hieo sẽ ngồi lạy 3 lạy chào thần linh rồi rót nước vào ché rượu.
Vua Lửa vừa khấn, vừa lấy gạo, thịt trong tô, đĩa vãi ra để mời các vị thần Núi, thần Sông, thần Gỗ, thần Đá... cùng dự lễ. Sau đó, Vua Lửa sẽ lấy thịt ném 3 lần ra phía trước. Mỗi lần ném thịt, Vua Lửa cũng không quên cầm cây gươm thần và luôn miệng cầu xin.
Trong không gian trang nghiêm, tiếng chiêng trống, tiếng cúng tế vang vọng của Vua Lửa, mọi người dân yên lặng dõi theo thể hiện sự kính trọng các vị thần linh và mong thần linh sẽ lắng nghe lời khẩn cầu của Vua Lửa của dân làng mà ban mưa xuống.
Cứ thế, ông Ranh Lan Hieo đã thay thế những vị Vua Lửa “tiếp nối huyền thoại” giúp dân làng cầu mưa cầu gió, cầu những điều tốt lành cho dân làng suốt nhiều năm liền.
Mảnh đất Plei Ơi bây giờ đã là Di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia và nghi lễ cúng cầu mưa của “Yang Pơtao Apuih” - một nghi lễ truyền thống của đồng bào Jrai đã được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia.
Chính quyền địa phương đã xây dựng một căn nhà dài để trưng bày các đồ vật, cồng chiêng, trống của người Jrai, thêm một căn nhà sàn nhỏ hơn sát bên làm nhà cúng tế các Vua Lửa và một nhà chòi để cất giữ thanh “gươm thần” tương truyền có quyền năng “hô mưa gọi gió”.
Để lễ hội cầu mưa mang đậm bản sắc văn hóa của dân tộc Jrai không bị mai một và được lưu giữ, chính quyền địa phương và ngành Văn hóa cũng đã cho phục dựng lại Lễ cầu mưa.
Già Rơ Lan Hieo được mời điều hành lễ cúng bởi ông là người duy nhất biết điều khiển “gươm thần”, khấn vái thần linh để cầu xin những điều tốt lành cho dân làng. Qua đó lưu giữ, bảo tồn và phát huy truyền thống của dân tộc.
Bên cạnh đó, để phát huy giá trị khu di tích, huyện Phú Thiện cũng đã kiến nghị UBND tỉnh, Trung ương, tiếp tục quan tâm bố trí kinh phí đầu tư xây dựng cơ sở hạ tầng như đường giao thông, các công trình thiết yếu trong Khu di tích để bảo đảm điều kiện phục vụ du khách.
Về phía địa phương, huyện có kế hoạch đầu tư phát triển các dịch vụ tại di tích như dịch vụ lưu trú, ẩm thực, vui chơi giải trí, bày bán quà lưu niệm để tạo thành điểm du lịch chuyên nghiệp; đồng thời kết nối với các Công ty du lịch, lữ hành thu hút du khách... Qua đó thúc đẩy phát triển hơn nữa ngành “công nghiệp không khói” tại địa phương”.