Đặc sắc nghề dệt thổ cẩm truyền thống của người M’nông

VHO - Trải qua nhiều thế hệ, đồng bào M'nông tỉnh Bình Phước đã sáng tạo và tích lũy nhiều loại hình nghề thủ công truyền thống mang sắc thái đặc trưng của cộng đồng, trong đó nổi bật là nghề dệt thổ cẩm.

Người M'nông là một cộng đồng dân tộc có lịch sử sinh cư lâu đời tại Bình Phước, với hơn 10 ngàn người, chiếm khoảng 1,1% dân số toàn tỉnh.

Trải qua nhiều thế hệ, đồng bào M'nông đã sáng tạo và tích lũy nhiều loại hình nghề thủ công truyền thống mang sắc thái đặc trưng của cộng đồng, trong đó nổi bật là nghề dệt thổ cẩm.

Nghề dệt thổ cẩm được truyền lại qua các thế hệ và trong tiếng M'nông, nghề này được gọi là "Kan Tanh Zar".

Nghề dệt thổ cẩm được đồng bào M'nông lưu truyền theo hình thức truyền miệng. Những người phụ nữ lớn tuổi trong bon, sóc sẽ truyền dạy lại cho các thế hệ kế tiếp những kỹ năng và tri thức trong việc thực hành nghề dệt thổ cẩm.

Để có một sản phẩm thổ cẩm hoàn thiện, người M'nông phải thực hiện nhiều công đoạn cùng với những kỹ năng, tri thức và sức sáng tạo của riêng mỗi nghệ nhân.

Trước đây, khi sợi bông vải còn ít, đồng bào M'nông thường dùng vỏ cây rừng để làm sợi dệt vải.

Loại vỏ cây này có tên gọi tiếng M'nông là C'ra Bau, là một loại cây thân dây leo mọc tự nhiên trong rừng. Thân cây C'ra Bau sau khi khai thác về sẽ được lột vỏ, ngâm vào nước gạo rồi tách thành những sợi nhỏ như sợi chỉ.

Sợi từ vỏ cây C'ra Bau tạo ra sản phẩm thổ cẩm rất bền nhưng thô và nặng hơn so với sản phẩm làm từ sợi bông vải.

Sau này, khi bông vải được trồng nhiều, sợi bông vải đã được sử dụng phổ biến để thay thế cho sợi vỏ cây C'ra Bau. Bông vải sau khi khai thác và tách hạt sẽ được se thành những cuộn sợi làm nguyên liệu dệt.

Để tạo nên những màu sắc khác nhau cho sợi vải và sản phẩm thổ cẩm, đồng bào M'nông đã tích lũy kỹ thuật nhuộm màu vải bằng những nguồn nguyên liệu tự nhiên.

 Kỹ thuật và tri thức sử dụng màu nhuộm đã được truyền qua nhiều thế hệ và trở thành tri thức dân gian của cộng đồng.

Các màu sắc phổ biến thường xuất hiện trên sản phẩm thổ cẩm của người M'nông bao gồm vàng, đen, đỏ, tím, trắng và xanh.

 Màu vàng sử dụng lá cây rừng gọi là cây “Ria” hoặc phần thân và rễ cây “Tăng War”; màu đen sử dụng lá cây “La-Tum” (có nơi gọi là “La-Rum”); màu đỏ sử dụng trái của cây “Kon-Đơi” hoặc lá và trái cây “Pây-Nhau”; màu nâu sử dụng cây “La-Zol”…

Sau khi nguyên liệu dệt đã được chuẩn bị xong, người M'nông tiến hành công đoạn dệt vải. Để dệt sản phẩm thổ cẩm, đồng bào M'nông sử dụng bộ khung dệt gọi là “Tay-Kho-Ao”.

Bộ khung dệt được làm từ các bộ phận bằng tre, gỗ, với kích thước lớn nhỏ khác nhau tùy thuộc vào kích thước của sản phẩm thổ cẩm.

Bước đầu tiên là tạo khuôn bằng cách se và luồn các sợi vải theo chiều dọc của bộ khung dệt, vừa tạo khuôn cho sản phẩm vừa liên kết các bộ phận của khung dệt thành một bộ máy hoàn chỉnh. Bước tiếp theo là thực hiện đan, dệt các sợi vải theo phương ngang của khung dệt.

Tùy thuộc vào tư duy, kỹ năng và sự sáng tạo của mỗi người trong cách tạo hình hoa văn, đường nét trang trí, các sợi vải có màu sắc khác nhau sẽ được sử dụng trong quá trình dệt.

Sau khi quá trình dệt vải hoàn thành, người nghệ nhân sẽ hoàn thiện sản phẩm bằng cách may các đường viền hoặc đính khuy, cúc.

Thời gian hoàn thành mỗi sản phẩm thổ cẩm phụ thuộc vào trình độ, kỹ năng của người dệt, kích thước và “độ khó” trong thao tác tạo hình hoa văn.

Do là hình thức dệt thủ công, việc hoàn thiện một sản phẩm thổ cẩm thường tốn nhiều thời gian và công sức.

Các sản phẩm thổ cẩm truyền thống của đồng bào M'nông bao gồm: Quầy (phuộc lai), khố (troi von vút), chăn (ôi zoong), khăn, túi xách (thong), áo (ao lách)…

Đây đều là những sản phẩm truyền thống được sử dụng trong đời sống thường nhật của người M'nông Bình Phước.

Các sản phẩm thổ cẩm thường chỉ được người M'nông sử dụng trong cuộc sống hàng ngày hoặc làm đồ vật để tặng, trao đổi trong cộng đồng.

Trong quan niệm và “quy ước mang tính truyền thống” của người phụ nữ M'nông xưa, việc biết trồng bông dệt vải là rất quan trọng.

Các bé gái đến độ tuổi khoảng 12 đến 15 tuổi sẽ được những người phụ nữ lớn tuổi truyền dạy những kỹ thuật của nghề dệt thổ cẩm.

Hiện nay, cùng với quá trình tiếp xúc, giao thoa văn hóa giữa các cộng đồng dân cư và các hoạt động giới thiệu, quảng bá di sản văn hóa của các cấp chính quyền, sản phẩm thổ cẩm của đồng bào M'nông ngày càng được du khách và các cộng đồng khác sử dụng.

Ngày 4.8.2022, Bộ VHTTDL đã ban hành Quyết định số 1838/QĐ-BVHTTDL công nhận Nghề thủ công truyền thống nghề dệt thổ cẩm của người M'nông xã Bù Gia Mập, huyện Bù Gia Mập và xã Đăk Nhau, Đồng Nai, Thọ Sơn, Phú Sơn, huyện Bù Đăng, tỉnh Bình Phước là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Đây là tiền đề quan trọng góp phần quảng bá và đưa sản phẩm thổ cẩm vươn xa, đáp ứng nhu cầu thị trường, phục vụ thương mại, du lịch và là động lực để người dân bảo tồn, giữ gìn và phát huy nghề truyền thống.