65 năm “thổi hồn” vào đất sét Bàu Trúc

VHO - Ở tuổi 80, đôi tay của nghệ nhân Trượng Thị Gạch (dân tộc Chăm) vẫn thoăn thoắt, uyển chuyển “thổi hồn” vào từng khối đất sét vô tri để tạo nên những tác phẩm gốm Chăm Bàu Trúc đầy sức sống. Suốt 65 năm qua, bà đã gắn bó trọn vẹn với tiếng đất, tiếng lửa, cần mẫn gìn giữ và phát huy tinh hoa của làng gốm truyền thống này.

Trở lại thị trấn Phước Dân, huyện Ninh Phước, tỉnh Ninh Thuận vào những ngày đầu tháng 6.2025, chúng tôi không khỏi trầm trồ trước sự miệt mài đáng kinh ngạc của nghệ nhân Trượng Thị Gạch tại Hợp tác xã Gốm Chăm Bàu Trúc.

Dù đã ở tuổi "xưa nay hiếm", bà vẫn giữ được sự nhanh nhẹn, linh hoạt. Đôi tay tài hoa của bà biến hóa những khối đất khô cứng thành những dáng gốm duyên dáng, có hồn, khiến bất kỳ ai chứng kiến cũng phải thán phục.

Sinh năm Ất Dậu 1945 trong một gia đình có truyền thống làm gốm lâu đời tại làng Bàu Trúc, bà Gạch bắt đầu học nghề từ năm 15 tuổi, được mẹ ruột – nghệ nhân Quảng Thị Hoa – đích thân truyền dạy.

Bà được chỉ bảo mọi bí quyết, từ kỹ thuật ủ đất, pha trộn đất sét với cát trắng sông Quao theo tỷ lệ 6:4, đến công đoạn nặn, tạo dáng, phơi khô, và đặc biệt là cách chất lò, canh lửa đốt gốm ròng rã 6-8 tiếng để cho ra những sản phẩm chắc, bền và đẹp mắt.

Thuở trẻ, tình yêu nghề đã thôi thúc bà Gạch không quản ngại khó khăn. Bà từng phải đi bộ hơn ba cây số mỗi ngày đến cánh đồng đất sét Nú-Lanh, gánh từng gùi đất nặng trĩu về nhà để chế tác. Chính tình yêu và sự gắn bó ấy đã hun đúc nên những sản phẩm gốm của bà, luôn toát lên vẻ duyên dáng, mộc mạc và đầy "chất hồn" như chính con người bà.

Những nỗ lực và tài năng của bà đã được công nhận khi bà đạt giải “Bàn tay vàng” tại Hội thi nghề do làng Bàu Trúc tổ chức dịp Lễ hội Katê năm 2016. Nhưng hơn cả những giải thưởng, bà Gạch còn là một người thợ gốm tận tâm, luôn sẵn lòng truyền dạy nghề cho bà con trong tộc họ và phụ nữ địa phương.

Với mong muốn gìn giữ và phát triển nghề truyền thống của dân tộc Chăm, bà đã ươm mầm cho nhiều thế hệ nghệ nhân gốm giỏi, tiêu biểu như các chị: Quảng Thị Kim Nông, Quảng Thị Phô, Trượng Thị Bến, Ngụy Thị Thơ, Châu Thị Kim Oanh…

"Còn sức khỏe là tôi còn nặn gốm phục vụ bà con, du khách gần xa đến tham quan làng nghề Bàu Trúc. Tôi cũng mong muốn nêu gương người cao tuổi gắn bó với nghề mẹ truyền con nối, để con cháu trong tộc họ noi theo, tiếp tục giữ gìn vốn quý của làng", nghệ nhân Trượng Thị Gạch chia sẻ đầy tâm huyết.

Hiện nay, nghệ nhân Trượng Thị Gạch được mời đi biểu diễn nghệ thuật làm gốm Chăm Bàu Trúc khắp nơi để phục vụ du khách. Đặc biệt, nhiều đoàn du khách đã bày tỏ niềm vui khi tận mắt chứng kiến bà Gạch làm gốm truyền thống “nặn bằng tay, xoay bằng chân” – một phương pháp độc đáo đã gắn bó với bà hơn sáu thập kỷ.

Tại Tháp Bà Ponagar Nha Trang mới đây, du khách thích thú chứng kiến nghệ nhân Trượng Thị Gạch tạo ra một chiếc bình gốm Chăm Bàu Trúc chỉ trong vòng vài phút. Sự điêu luyện và niềm đam mê của bà Gạch đã truyền cảm hứng mạnh mẽ, thôi thúc du khách tự tin trải nghiệm nặn gốm và mang về những sản phẩm kỷ niệm ý nghĩa.

Ông Phú Hữu Minh Thuần, Giám đốc HTX Gốm Chăm Bàu Trúc, khẳng định: "Nghệ nhân Trượng Thị Gạch là thành viên gắn bó với HTX ngay từ những năm đầu thành lập (năm 2008) đến nay. Bà hiện là Nghệ nhân làm gốm cao tuổi nhất của làng Bàu Trúc, được ví như 'cây cao bóng cả' trong làng nghề – người luôn tích cực gìn giữ ngọn lửa truyền thống, truyền cảm hứng và tinh thần yêu nghề cho thế hệ trẻ."

Ghi nhận những đóng góp to lớn này, Sở VHTTDL tỉnh Ninh Thuận đã xây dựng hồ sơ đề nghị xét phong tặng bà danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú trong lĩnh vực nghệ thuật trình diễn dân gian – Di sản văn hóa phi vật thể.

Bà là tấm gương sáng cho bao thế hệ tại làng Chăm Bàu Trúc, thị trấn Phước Dân, huyện Ninh Phước, Ninh Thuận – nơi Di sản nghệ thuật làm gốm của người Chăm vừa được UNESCO ghi danh vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp (tháng 11.2022).