Một nghi lễ tri ân trên đất đảo

VHO - Có một nghi lễ giàu tính nhân văn, hàm chứa giá trị lịch sử, thể hiện sâu sắc đạo lý “uống nước nhớ nguồn”, tích hợp nhiều lớp văn hóa mà hiện vẫn còn trên đất đảo Lý Sơn, đó là Lễ Khao lề thế lính Hoàng Sa, một lễ thức độc đáo mà không có nơi nào có được, và đã được công nhận là một loại hình văn hóa phi vật thể tiêu biểu của quốc gia cách đây hơn mười năm trước.

Nghi lễ Khao lề thế lính Hoàng Sa

1. Cho đến nay, người dân  đất đảo Lý Sơn vẫn còn  lưu truyền câu ca: 
Hoàng Sa trời nước mênh mông

Người đi thì có mà không thấy về

Hoàng Sa mây nước bốn bề 

Tháng hai khao lề thế lính Hoàng Sa

Câu ca não nùng trên đây là lời tóm  tắt số phận của những người đi lính  Hoàng Sa, Trường Sa từ thuở xa xưa  ấy - những người được vua Tự Đức gọi là những “hùng binh”. Chắc hẳn trong  hàng vạn người từng ra đi, không có  nhiều người được may mắn trở về. Hình ảnh những khu mộ chiêu hồn  không xác người của các tộc họ Phạm  Quang, Phạm Văn, Võ Văn… trên đảo  Lý Sơn còn phơi bày trong nắng nôi đã là một minh chứng đầy bi hùng trong  quá khứ. Lễ Khao lề thế lính Hoàng Sa  là một lễ thức tri ân những lính Hoàng Sa, Trường Sa thuở xa xưa ấy. Hằng năm vào ngày tháng 2, tháng 3 âm lịch, người Lý Sơn làm Lễ Khao lề “thế” lính Hoàng Sa, hay Khao lề  “tế” lính Hoàng Sa. Hầu hết các tộc họ trên đất đảo có người đăng lính Hoàng Sa, Trường Sa đều thực thi lễ thức này. Nếu là để chia tay những người đăng lính thì đó là lễ thức khao lề thế lính, còn nếu là để tưởng niệm người đăng lính đã bỏ mình trên dặm dài sóng  nước, thì đó là lễ thức khao lề tế lính. Mà thường là cho cả hai, thế người còn sống và tế người đã chết.  

2. Không biết lễ thức này có tự bao giờ, nhưng chắc hẳn nó chỉ có khi đội Hoàng Sa gánh vác sứ mệnh lịch sử  thiêng liêng trên Biển Đông mà chúa  Nguyễn và sau này là nhà Nguyễn giao phó. “Khao lề” chỉ là lệ khao định  kỳ hằng năm (như hình thức cúng  việc lề mà một số nơi trong nước còn gìn giữ), nhưng “thế lính” lại là nghi  lễ mang đậm yếu tố phù phép của  đạo Giáo nhằm thế mạng cho người  đi lính, bởi ai cũng biết rằng người đi  lính Hoàng Sa sẽ phải luôn luôn đối  mặt với cái chết.  
Như những gì còn ghi trong sử sách và lưu truyền trên đất đảo Lý Sơn, thì người lính Hoàng Sa phải lênh đênh cùng sóng gió trong 6 tháng ròng  nhưng chỉ với những chiếc thuyền câu  thì số phận xem như đành gửi theo trời mây và bọt biển. Để có cơ may xác mình còn được yên lành trôi về bản quán, trước khi ra đi mỗi người đi lính Hoàng Sa phải tự chuẩn bị cho riêng mình: Một đôi chiếu, 7 đòn tre,  7 sợi dây mây, 1 thẻ bài. Nếu không may ngã xuống, thì đôi chiếu, những  chiếc đòn tre và các dây mây kia là vật dụng để bó xác người. Người chết  sẽ được thả trôi trên biển cùng chiếc  thẻ bài đã được ghi tên phiên hiệu.  Nhưng chắc hẳn cũng chẳng có mấy  xác người được may mắn trôi về bản  quán. Những tên tuổi được ghi trong  sử sách và những tài liệu Hán Nôm còn lưu trữ, như Cai đội Võ Văn Khiết  (1786), Cai đội Võ Văn Phú (1803), Cai  đội Phạm Quang Ảnh (Ất Hợi, 1815),  Chánh thủy quân suất đội Phạm Văn Nguyên (Ất Mùi, 1835), Chánh thủy  quân suất đội Phạm Hữu Nhật (Bính  Thân, 1836)…, là những người đã từng  được nhà Tây Sơn, vua Gia Long, vua Minh Mạng cử đi Hoàng Sa, kiêm  quản Trường Sa không phải chỉ tìm  kiếm hải vật, sản vật, đo đạc thủy  trình, tuần phòng trên biển đảo, mà  còn cắm cột mốc, dựng bia chủ quyền  trên quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa  (tiêu biểu là Phạm Hữu Nhật) hầu hết  đều là những người đã không có cơ  may trở về.  
Tuy biết khó có cơ may trở về,  nhưng con người vẫn phải hy vọng, dù hy vọng mỏng manh. Như để cứu vớt  niềm hy vọng ấy, trước khi ra đi, cùng  với việc tộc họ bàn soạn lễ vật sanh  tươi, hương đăng tỏa rạng, thầy phù  thủy sẽ nặn hình nhân thế mạng bằng  bột gạo, hoặc bằng đất sét. Hình nhân  thế mạng sẽ được đặt cạnh linh vị đã  ghi tên tuổi người đi lính Hoàng Sa.  Trong khói hương nghi ngút, lời phù  chú lầm rầm trên nền nhạc bát âm  hoặc ngũ âm xen lẫn tiếng mõ thị uy  của thầy phù thủy với áo thụng đỏ, mũ  tam sơn sẽ diễn ra dềnh dàng suốt cả 2  ngày. Có bao nhiêu người đi lính trong  dòng họ sẽ có bấy nhiêu hình nhân và  linh vị. Bên cạnh hình nhân và linh  vị là người đi lính Hoàng Sa. Người  lính ấy luôn đứng hầu thần suốt buổi  tế bằng chính niềm tin là lời nguyện  cầu của chính mình, của tộc họ sẽ thấu  suốt đấng linh thiêng và ngón nghề ấn  quyết của thầy phù thủy sẽ xua được  tà ma quỷ ám trên dặm dài sóng nước.  

Thuyền lễ Khao lề 

Sau lễ thức ở nhà thờ tộc họ, người  Lý Sơn sẽ đặt các hình nhân và linh vị,  cùng những thứ tượng trưng mà người đi lính Hoàng Sa, Trường Sa thường mang theo, như gạo, muối, củi, nước  ngọt, lưới… vào chiếc thuyền bằng cây  chuối rồi đem thả ra biển. Lời nguyện cầu về sự bình yên lẫn lời xua đuổi rủi ro sẽ được bỏ chung cùng thuyền lễ. Giữa  bập bềnh sóng gió hình nhân là kẻ thế  mạng cho người đăng lính.  
Khi buổi lễ tế thế lính Hoàng Sa kết  thúc, người lính coi như “đã có một lần  chết”, và “hùng binh” ấy (như cách gọi  của vua Tự Đức) có quyền tin tưởng rằng mình sẽ không còn phải chết nữa  dù sẽ trải qua muôn ngàn bất trắc trên  biển khởi ròng rã 6 tháng liền mỗi năm  vâng lệnh triều đình. Vì thế có thể xem  lễ tế có người đăng lính đứng hầu chính  là một lễ tế sống. 
Nhưng không phải chỉ có tế sống. Mỗi  tộc họ trên đảo Lý Sơn lẫn trong đất liền  cạnh cửa biển Sa Kỳ và một số nơi khác  cũng đã có hàng trăm người không may  mắn trở về. Tại nhà thờ các tộc họ Phạm  Quang, Phạm Văn, Võ Văn… và tại các  Âm linh tự, hay còn gọi là Nghĩa tự, vào  dịp lễ khao tế này vẫn còn thầy pháp ra  tay ấn quyết và lầm rầm phù chú; vẫn  còn hình nhân bằng đất sét, hoặc bằng  bột gạo, thậm chí bằng giấy; vẫn còn  hàng trăm linh vị cắm trên nải chuối và  những thứ tượng trưng mà người lính  Hoàng Sa, Trường Sa từng mang đi được  cung thỉnh thả vào sóng nước, song chỉ  còn nét nghĩa tế lính Hoàng Sa và cả  Trường Sa nhằm tri ân những người đãvì Tổ quốc hy sinh trên vùng biển đảo.  
 
3. Nếu như những dòng ghi chép về đội Hoàng Sa lẫn Bắc Hải (bao gồm cả Trường Sa) trong các bộ chính sử của  triều Nguyễn, như Đại Nam thực lục,  Quốc triều chính biên toát yếu, Đại Nam  nhất thống chí…hoặc trong các bộ sách Phủ biên tạp lục của Lê Quý Đôn, Việt sử thông giám khảo lược của Nguyễn  Thông, Hoàng Việt địa dư chí của Phan  Huy Chú…là những cứ liệu lịch sử khẳng  định chủ quyền lãnh thổ của nước ta trên  Biển Đông cách đây 3, 4 thế kỷ trước, thì  những dấu tích liên quan đến đội Hoàng Sa ở khắp nơi dọc ven biển miền Trung, đặc biệt là trên đảo Lý Sơn và vùng cửa  biển Sa Kỳ cùng lễ khao lề thế lính Hoàng  Sa, hoặc tế lính Hoàng Sa còn hiện diện  hằng năm trên đất đảo Lý Sơn cũng đã  góp phần quan trọng vào việc bảo vệ chủ quyền lãnh thổ ấy.

 TS NGUYỄN ĐĂNG VŨ