VHO- Để cây mọc tự nhiên, cành lá sum suê phủ kín lên cổng thành cổ Tuyên Quang hay phải chặt bỏ, dọn sạch để bảo tồn lâu dài di tích quan trọng này giờ không còn là câu hỏi nữa, mà đang trở thành vấn đề rất đáng chú ý trong công tác quản lý di sản văn hóa.

 Vì không ai can thiệp, cây cối lại mọc um tùm, đe dọa tuổi thọ di tích cổng Tây thành cổ Tuyên Quang. Ảnh chụp 16h ngày 18.8.2023 Ảnh: ĐỨC HẢI

Nói như vậy là bởi cách đây gần 13 năm, Trung ương và địa phương đã chi ra tiền tỉ để tu bổ, chống xuống cấp thành Nhà Mạc (thành Tuyên Quang), trong đó có hạng mục cổng Tây, và quá trình thực hiện đơn vị thi công đã loại bỏ tận gốc các cây, cỏ mọc trên công trình.

Đơn vị thi công được phép loại bỏ cây trên cổng thành

Điều lạ là, cách đây chừng 4 năm, khi phát hiện hai cây lại mọc đối xứng trên cổng Tây thành Tuyên Quang đã cao gần 1m, chúng tôi có ngay bài phản ánh theo hướng kêu gọi cơ quan chức năng, chính quyền địa phương cần có biện pháp xử lý, nếu không rễ cây sẽ là tác nhân gây hại cho di tích. Thế nhưng ở đây không hề có động thái gì.

Cần nhắc lại, dự án tu bổ, chống xuống cấp thành cổ Tuyên Quang được triển khai năm 2009 đúng với các quy định của Luật Di sản văn hóa. Trong lúc dự án đang bước vào giai đoạn hoàn thành thì dư luận báo chí vào cuộc, đồng thời phản ánh sau khi tu bổ, cổng Tây thành cổ Tuyên Quang bị làm mới, trở về “1 năm tuổi”. Thời điểm ấy, Bộ VHTTDL đã lập ngay đoàn kiểm tra có sự tham gia, giám sát của lãnh đạo Ủy ban Văn hóa, Giáo dục, Thanh niên, Thiếu niên và Nhi đồng của Quốc hội (nay là Ủy ban Văn hóa, Giáo dục); các chuyên gia trong lĩnh vực bảo tồn di sản… Một trong những nội dung được đưa ra xem xét, kiểm tra, đánh giá là đơn vị thi công tu bổ, chống xuống cấp có được phép loại bỏ cây mọc lâu năm trên cổng Tây thành Tuyên Quang, bởi dạo đó dư luận xã hội lẫn báo chí đều cho rằng, những cây mọc trên cổng thành là cây cổ thụ, làm nên vẻ trầm mặc cho di tích, chặt bỏ cây khiến công trình sau khi tu bổ thành trơ trọi.

Sau khi kiểm tra thực tế, PGS.TS Phạm Mai Hùng, Phó chủ tịch Hội KHLS Việt Nam nhận định, trước khi tu bổ phế tích thành cổ Tuyên Quang đang trong tình trạng xuống cấp nghiêm trọng, bị đường giao thông xây dựng chạy quanh, cây cối mọc ký sinh trên các cổng thành, tường thành, không phải là cây cổ thụ, có rễ lớn ăn sâu phá hoại công trình. Trong quá trình tu bổ, các yếu tố gốc của di tích được bảo tồn tối đa… Việc chặt bỏ các loại cây trên cổng thành là cần thiết nhằm ngăn chặn tác nhân gây phá hoại di tích. Báo cáo thêm với đoàn kiểm tra, Sở VHTTDL Tuyên Quang cũng cho biết, các cây dại mọc trên các cổng thành, tường thành không phải là bộ phận cấu thành di tích. Thực tế là gây hại cho di tích thành Tuyên Quang xuống cấp nhanh hơn. Việc xử lý cây dại mọc trên cổng thành là được phép. Cũng trong đợt kiểm tra này một vài yếu tố chưa thực sự phù hợp đã được chấn chỉnh như kỹ thuật gia cố mạch vữa và xây mới phần phục hồi chưa đạt yêu cầu tạo nên cảm giác làm mới di tích…

Nhắc lại như thế để thấy, nhiều chuyên gia trong lĩnh vực bảo tồn di sản khi góp ý cho dự án tu bổ, chống xuống cấp di tích thành Tuyên Quang đều đề nghị phải loại bỏ cây, cỏ dại mọc trên cổng thành, gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến kết cấu công trình, giảm tuổi thọ cho di tích. Và đây cũng là nguyên tắc trong tu bổ, tôn tạo di tích theo hướng những gì không thuộc về di tích cần phải được ngăn ngừa. Thế nhưng, sau gần 13 năm tu bổ, chống xuống cấp, trên cổng Tây thành cổ Tuyên Quang cây lại mục um tùm, cành lá sum suê, cao hơn cả đầu người, lan sang hai bên ụ thành mà không hề có sự ngăn ngừa, xử lý. Với tốc độ sinh trưởng như hiện nay chẳng mấy nữa rễ cây chắc chắn sẽ chọc thẳng vào tường thành, gây ra sự nứt nẻ các mạch tường, làm cho kết cấu công trình bị xuống cấp, đó là chưa kể sự thẩm dột của nước mưa. Rồi đến một ngày nào đó, cùng với thời gian, sự xâm thực của thời tiết, tác nhân gây hại của cây mọc trên cổng thành, di tích này lại bị xuống cấp, và đương nhiên là phải lập dự án tu bổ.

Câu hỏi đặt ra là vì sao cơ quan chức năng và chính quyền địa phương không tiếp tục làm theo quyết định phê duyệt của UBND tỉnh Tuyên Quang đối với dự án tu bổ, chống xuống cấp thành cổ Nhà Mạc; theo sự hướng dẫn của Bộ, ngành có thẩm quyền khi thỏa thuận dự án, mà cứ để cây “vô tư” mọc tràn lan trên cổng Tây? Phải chăng cơ quan chức năng có liên quan ngại dư luận nên không dám loại bỏ cây, cỏ đang hiện hữu trên cổng Tây vì trước đó đã gặp phải sự phản ứng; và phải chăng cơ quan quản lý di sản ở địa phương cho rằng, cây mọc trên cổng làm cho di tích càng trở nên trầm mặc, cổ kính hơn mà không cần để ý đến công tác bảo tồn, kéo dài tuổi thọ cho di tích?

 Cổng Tây thành cổ Tuyên Quang sau khi được tu bổ, chống xuống cấp Ảnh tư liệu

Đã đến lúc cần có câu trả lời thỏa đáng

Chọn cây xanh hay bảo tồn di tích đã và đang trở thành vấn đề gây chú ý trong giới chuyên môn và cơ quan quản lý, bởi thực tế câu chuyện ở cổng Tây thành cổ Tuyên Quang không chỉ còn là một ví dụ mà đã trở thành đề tài gây tranh cãi, không chỉ ở di tích này mà còn diễn ra trên một số công trình khác.

Đứng về phía bảo tồn di tích, nhiều chuyên gia đã đưa ra quan điểm. “Tôi ví von thế này, cái cây đó như một cô gái đẹp nhưng lại đi làm gián điệp. Gián điệp ở đây là phá hoại di tích đó. Thế thì phải trừ khử nó chứ không thể để phá hỏng toàn bộ công trình di tích”, PGS.TS, nhà nghiên cứu Trần Lâm Biền “phản pháo” về việc phải bảo vệ cây vì đấy cũng là một bộ phận của di tích. Cũng theo ông, đối tượng bảo vệ, bảo tồn chính là di tích, những công trình kiến trúc chứ không phải là những loại cây. Nói về việc dư luận phản ứng chủ đầu tư và đơn vị thi công làm sạch và loại bỏ các loại cây trên cổng thành Tuyên Quang, ông cho biết đó là cách làm đúng. “Quan điểm của tôi là phải loại bỏ những cái gì không thuộc về di tích, có như thế mới kéo dài tuổi thọ cho di tích”.

“Có ai đó nói rằng, qua thời gian, những cây sống ký sinh trên di tích đã làm nên những giá trị lịch sử nhất định, vì thế cần phải tôn trọng. Tôi cho rằng, đây là ý kiến mang màu sắc ngụy biện. Cây là cây, di tích là di tích. Để giữ cho di tích được sống lâu dài cho thế hệ mai sau thì cần phải xử lý những loại cây ký sinh đó”, PGS.TS Phạm Mai Hùng nói. Còn GS.TS.KTS Hoàng Đạo Kính, một trong những chuyên gia hàng đầu ở Việt Nam về bảo tồn di tích đã có những phản ứng khá mạnh với một đồng nghiệp ngay tại cuộc họp trước vấn đề giữ cây hay bảo vệ, bảo tồn di tích. Trước khi đưa ra quan điểm của mình, GS Hoàng Đạo Kính đã dẫn ra hàng loạt ví dụ ở nhiều nước trên thế giới là phải loại bỏ cây để bảo vệ di tích. “Tôi rất lấy làm ngạc nhiên trước quan điểm là phải giữ lại cây trên những công trình di tích”, ông Kính nêu.

Ở chiều ngược lại, cũng có những chuyên gia, nhà nghiên cứu trong lĩnh vực bảo tồn di tích đưa ra quan điểm riêng, và trong chừng mực nào đó có phần đối kháng. Cách đây mươi năm, tại một cuộc hội thảo cho ý kiến về dự án tu bổ, tôn tạo thành cổ Sơn Tây trong đó có những hạng mục cổng thành. Thực tế, nhiều cổng thành ở thành cổ Sơn Tây đã bị cây mọc lâu năm, rễ cây quấn và bó sát cổng thành khiến nhiều cổng đã bị xuống cấp nghiêm trọng, đáng chú ý có cổng đã bị mất vòm cuốn, vữa và gạch nát vụn. Nhưng nhìn vào đó nhiều người lại ưa thích vì nó rất cổ kính. Tuy nhiên, để tiến hành tu bổ, tôn tạo cổng thành, đơn vị tư vấn đề xuất phải loại bỏ cây. Thế nhưng đã gặp phải ý kiến phản bác rằng, cây mọc trên cổng đã vài thập kỷ nay, nó đã là thành phần của di tích nên không thể loại bỏ. Một chuyên gia nhấn mạnh: “Ví như tôi đây, năm nay đã ngoại 70 với mái tóc hoa râm, giờ phải bỏ mái tóc trên đầu này đi, vẫn là tôi đó nhưng trông có được không? Vì thế cần phải tìm giải pháp hài hòa để bảo tồn cây và cổng”.

Thiết nghĩ đã đến lúc giới chuyên môn trong lĩnh vực bảo tồn di sản văn hóa cần ngồi lại nhằm tìm ra giải pháp phù hợp, đồng thời thống nhất quan điểm cho việc chặt bỏ hay giữ lại cây xanh trên di tích. 

LÂM SƠN