VHO - Một Nhà máy Xe lửa Gia Lâm cũ kỹ, một Tháp nước Hàng Đậu thinh lặng sau gần 13 thập kỷ tồn tại, một chuyến tàu đặc biệt thong dong qua những miền di sản…, người Hà Nội trước giờ chưa có những hành trình trải nghiệm mang đến cảm giác mới lạ như thế. Dòng chảy ký ức trên mảnh đất Kinh kỳ ngàn năm văn hiến như đã thức giấc bởi những ý tưởng thiết kế sáng tạo chưa từng có. Cư dân của Thành phố sáng tạo hào hứng khi chứng kiến những di sản công nghiệp sau bao năm ngủ yên bỗng nhiên bừng tỉnh.

Trên chuyến tàu Hành trình di sản

Sự háo hức của hàng vạn du khách cũng khiến nhiều người ngỡ ngàng nhận ra, kho tàng di sản công nghiệp chính là “mỏ vàng” ý tưởng, mà lâu nay chưa được khai thác. 

Di sản thức giấc nhờ sáng tạo 

Không gian rực sáng của Nhà máy Xe lửa Gia Lâm, vẻ đẹp lộng lẫy huyền bí  của Tháp nước Hàng Đậu sau 130 năm  thinh lặng giữa phố phường như câu trả  lời lý thú cho những ngờ vực: “Bên trong  cũ kỹ có gì cho sáng tạo?”. Sau 4 năm gia  nhập mạng lưới Thành phố sáng tạo của  UNESCO về lĩnh vực thiết kế, lần đầu  tiên Hà Nội có một lễ hội được tổ chức xa  trung tâm nội đô cả chục cây số, nhưng  chính sự độc đáo, mới lạ của không gian  tổ chức cùng các hoạt động, sự kiện đã  tạo lực hút hấp dẫn đông đảo du khách.  Trong 12 ngày lễ hội, có 200.000 lượt  khách đến tham quan, trải nghiệm tại  Nhà máy Xe lửa Gia Lâm; 30.000 lượt  khách tham quan Tháp nước Hàng  Đậu. Thú vị không kém khi Tổng Công  ty Đường sắt Việt Nam công bố con số  26.000 vé tàu được bán ra cho hành  khách trải nghiệm Tuyến tàu di sản. Tuy  nhiên, số lượng vé này vẫn chưa đủ đáp  ứng nhu cầu của du khách. 
Đó là những con số gây bất ngờ cho chính người trong cuộc, bởi trước đó, cả  không gian Nhà máy Xe lửa Gia Lâm,  Tháp nước Hàng Đậu hay các nhà Ga  Long Biên, Gia Lâm vốn không được  nhiều người biết đến. Lớp bụi mờ của  thời gian bao phủ, hay tâm thức vui chơi  đơn giản đến quen thuộc của người Hà  Nội bấy lâu khiến những di sản công  nghiệp vốn đã bị lãng quên lại ngày càng  trở nên xa lạ. Người ta không hình dung  được sẽ có ngày những không gian tưởng  chừng chỉ có thể đứng yên một chỗ lại  có thể bừng sáng ngoạn mục đến vậy.  Điều thú vị là khi những di sản độc đáo  của mảnh đất ngàn năm không còn tồn  tại trong tĩnh lặng, thì công chúng, đặc  biệt là giới trẻ, lại chính là đối tượng được  chiều chuộng sở thích khám phá, hiếu kỳ.  

Tháp nước Hàng Đậu hồi sinh

Vốn là một trong những công trình  công nghiệp đầu tiên của Hà Nội do  người Pháp xây dựng trong quá trình quy hoạch thành phố theo kiểu đô thị  phương Tây, Tháp nước Hàng Đậu đến  nay đã có tuổi đời 129 năm, vắt qua 3 thế  kỷ. Thế nhưng, trong quãng thời gian dài  13 thập kỷ hiện diện như một điểm nhấn  giữa phố phường tấp nập, sự im lặng đầy  quên lãng đã khiến công trình luôn như  một ẩn số. Bởi vậy, khi Tuần lễ Thiết kế  sáng tạo Hà Nội 2023 mang thông điệp  đưa di sản đến gần với công chúng, sự  hồi sinh ngoạn mục của Tháp nước Hàng  Đậu đã khiến phần đông người Hà Nội không khỏi tò mò. Từng  đoàn người xếp hàng để được  vào bên trong, không chỉ khẳng  định sức hút của không gian mới mẻ được tạo dựng từ nghệ thuật sắp đặt thanh âm và ánh sáng, mà  rộng hơn là những thành công trong  bảo tồn, đánh thức và đưa di sản vào đời  sống. Lần đầu tiên trong 129 năm tồn tại,  công trình được mở cửa đón du khách,  giúp công chúng có cơ hội chiêm ngưỡng  vẻ đẹp từ bên trong của một công trình  kiến trúc đã bị “ngủ quên” nhiều thập kỷ.

Những không gian độc đáo tại Nhà máy Xe lửa Gia Lâm

Bùng nổ bất ngờ chính là khoảng  không mênh mông, cũ kỹ, nơi tọa lạc Nhà máy Xe lửa Gia Lâm, công trình  ra đời cách đây gần 120 năm. Từng là  những phân xưởng do người Pháp quản lý, đóng vai trò quan trọng trong lịch sử ngành Đường sắt Việt Nam, nhưng  trong đời sống đương đại, khó có thể  hình dung các nhà sáng tạo lại có thể  thổi hồn ý tưởng để tạo nên một diện mạo hoàn toàn khác biệt cho không gian  cũ kỹ và tách biệt với phố thị ồn ào. Có  tới 200.000 lượt khách đến tham quan,  trải nghiệm tại Nhà máy Xe lửa Gia Lâm dịp này, con số đủ để người ta thốt lên  những ồ, à. Cũng như với Tháp nước  Hàng Đậu, đã có những sân khấu lộng  lẫy, được thiết kế với triết lý “nương theo cảnh quan” nhằm tôn vinh và hòa  quyện cùng không gian Nhà máy Xe  lửa Gia Lâm. Người trẻ nô nức check in, các gia đình nhỏ cùng nhau tìm  đến một không gian mới cho những  khám phá cuối tuần. Dấu ấn đột phá  và khó ngờ từ dư địa đầy tiềm năng  và ẩn số mà công nghiệp sáng tạo  mang lại thực sự trở thành cú hích,  khai phá khoảng rộng mênh mông để  Hà Nội tiếp tục lộ trình đúng hướng. 

“Mỏ vàng” trên hành trình  sáng tạo  

Nhìn lại một chặng đường sau  hơn 4 năm thực hiện các sáng kiến  để thúc đẩy thiết kế sáng tạo trong  các chương trình phát triển văn hóa  - kinh tế - xã hội, đến nay, TP Hà  Nội đã đạt được nhiều kết quả ấn  tượng. Giới chuyên gia bày tỏ sự hài  lòng khi những di sản công nghiệp  của Thủ đô được “đánh thức”, làm  thay đổi cách nhìn cũng như ứng  xử của cộng đồng, mang đến nhiều  kỳ vọng cho một thành phố đầy sức  sống từ mạch nguồn di sản. 
Theo Giám đốc Sở VHTT Hà Nội  Đỗ Đình Hồng, sau 3 năm tổ chức  Lễ hội Thiết kế sáng tạo Hà Nội,  quy mô, chất lượng của Lễ hội ngày  càng được mở rộng, tạo sức lan tỏa  mạnh mẽ với giới sáng tạo của Thủ  đô và cả nước. Nếu như năm 2021,  Lễ hội chỉ diễn ra trong không gian  nhỏ ở 22 Hàng Buồm; năm 2022, mở  rộng không gian sáng tạo ở khu vực  Hồ Hoàn Kiếm, thì đến năm nay, Lễ  hội mở rộng quy mô lớn chưa từng  có. “Lễ hội Thiết kế sáng tạo Hà Nội  năm 2023 có tới 60 hoạt động văn  hóa, nhưng điều đáng chú ý là đã làm  bật lên vấn đề được dư luận quan  tâm hiện nay, đó là cách ứng xử với  những di sản công nghiệp. Những  công trình tưởng như “ngủ quên” bao  năm của Hà Nội đã được đánh thức,  khoác lên một diện mạo mới đầy  sáng tạo, ngẫu hứng, nghệ thuật và  hấp dẫn…”, theo ông Đỗ Đình Hồng.

Giải mã Hoàng thành Thăng Long

GS.TS Từ Thị Loan, Chủ tịch Hội  đồng Khoa học và Đào tạo (Viện Văn  hóa Nghệ thuật quốc gia Việt Nam)  với bề d à y kinh nghiệm nghiên cứu  về các ngành công nghiệp văn hóa,  cho rằng, việc các nhà sáng tạo cải  tạo không gian hai di sản công nghiệp  là Tháp nước Hàng Đậu và Nhà máy  Xe lửa Gia Lâm thành những không  gian nghệ thuật rất phù hợp và có giá  trị thu hút, kịp thời lưu giữ, phát huy  những giá trị lịch sử, xã hội, khoa học  - công nghệ, thẩm mỹ của di sản. 
KTS Nguyễn Hồng Quang - người  cùng TOOB Studio thiết kế pavilion  “Không gian Kiến trúc & Nghệ thuật  Phân xưởng nóng” tại phân xưởng  gia công nóng B1 của Nhà máy Xe  lửa Gia Lâm chia sẻ: “Mục tiêu của  Lễ hội là giúp mọi người yêu di sản  hơn và phát triển nó trong tương  lai. Đó là lý do chúng tôi quyết định  giữ nguyên hiện vật ở đây, hầu như không động gì vào, chỉ làm sạch và  cung cấp những chú thích để công  chúng hiểu về hoạt động của công  xưởng. Qua đó, tôi muốn truyền tải  thông điệp rằng, những máy móc  này đã có thời kỳ phục vụ cho những  người công nhân, cho nhà máy, là  một phần lịch sử thú vị”. 
Cách khai thác các không gian sáng  tạo hiện nay của Hà Nội cũng chính là  con đường đi của nhiều nước có nền  công nghiệp phát triển, chuyển đổi  những nhà máy cũ thành không gian  cho các nghệ sĩ thực hành nghệ thuật.  Theo Giám đốc nghệ thuật Heritage  Space Nguyễn Anh Tuấn, đó là cách  tối ưu hóa nguồn lực khi tận dụng cơ  sở vật chất đang có mà vẫn gắn kết  kiến trúc nhà máy với đời sống người  dân, giúp cho nó có tính bền vững  hơn là đập phá đi và xây mới một thứ  gì đó, làm mất hẳn lịch sử một di sản. 
Góp thêm một dấu ấn nổi bật  trong hành trình đánh thức di sản,  trải nghiệm tuyến tàu đặc biệt mang  tên “Hành trình Di sản” được Tổng  Công ty Đường sắt Việt Nam thiết  kế với một concept riêng cũng mang  đến nhiều xúc cảm thú vị cho những  hành khách ưa thích khám phá, trải  nghiệm. Chuyến tàu chỉ kéo dài 15  phút, kết nối hai nhà ga lịch sử: Long  Biên và Gia Lâm, và điều hấp dẫn là  cơ hội để bất cứ ai có mặt trên những  hành trình cùng nhìn lại ký ức cũ  bằng trải nghiệm mới đầy sáng tạo.  Trên 2 toa đặc biệt của chuyến tàu  nghệ thuật này, hành khách cũng  được thưởng lãm các tác phẩm nghệ  thuật của triển lãm “Chuyển động  ngoại biên #2”. Những tác phẩm  được gắn cố định trên ô cửa kính,  nhưng đoàn tàu không ngừng chuyển  động ra xa trung tâm thành phố. 
Theo lãnh đạo Tổng Công ty Đường  sắt Việt Nam, ngành Đường sắt có rất  nhiều di sản quý giá, là biểu tượng của  truyền thống lịch sử vẻ vang, quá khứ  hào hùng và rất lý tưởng khi những di  sản đó có thể được khai thác, cất lên  tiếng nói để chuyển tải những thông  điệp ý nghĩa qua các hoạt động sáng  tạo, tạo nguồn thu cho phát triển  công nghiệp văn hóa. 
Không chỉ dừng lại ở ý nghĩa của  một Lễ hội, hàng chục ý tưởng thiết  kế sáng tạo mới mẻ trong một thời  gian ngắn đã khoác lên những di  sản trăm năm một tư duy mới, tầm  nhìn chuyển đổi, đưa các di sản công  nghiệp tiềm năng trở thành tổ hợp  văn hóa sáng tạo mới hấp dẫn. Lễ  hội Thiết kế sáng tạo Hà Nội 2023  cho thấy thành công trong việc hiện  thực hóa tầm nhìn trở thành Thủ  đô sáng tạo; giúp hình thành nên  những ý tưởng cho việc tái thiết các  di sản công nghiệp thành không  gian hữu ích, đem lại những giá trị  kinh tế - văn hóa - xã hội. Đó chính  là những “mỏ vàng” tiềm năng mà  sẽ là rất lãng phí nếu hướng đi này  không tiếp tục được khai thác, phát  huy triệt để. 

MỘC MIÊN ảnh: QUANG TẤN